Nhà nước của dân, do dân và vì dân - góc nhìn từ Tiên Lãng, Hải Phòng

Điều 1 Luật Tổ chức Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân quy định: “Hội đồng nhân dân là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân… Quyết định những chủ trương, biện pháp quan trọng để phát huy tiềm năng của địa phương, xây dựng và phát triển địa phương về kinh tế- xã hội, củng cố quốc phòng an ninh, không ngừng cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân địa phương…”. Kể từ khi được thành lập (ngày 22.11.1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh thành lập HĐND và Ủy ban hành chính các cấp, nay là HĐND, UBND các cấp) đến nay, HĐND các cấp đã không ngừng đổi mới, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động, khẳng định vị thế cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, góp phần không nhỏ vào sự nghiệp bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân trong hơn nửa thế kỷ qua. Từ năm 2009 đến nay, nước ta thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND quận, huyện, phường trên 10 tỉnh, thành với lý do: để bộ máy tinh gọn hơn; và còn một lý do nữa là vì hoạt động của HĐND quận, huyện, phường mang tính hình thức, kém hiệu quả…

Vấn đề thứ nhất, để bộ máy tinh gọn hơn: trong các phương án đưa ra để giải quyết vấn đề khi chuyển giao nhiệm vụ của HĐND quận, huyện, phường, các cơ quan được dự định tiếp nhận nhiệm vụ có phương án đề nghị tăng biên chế? Nếu làm một phép tính đơn giản cũng sẽ thấy dự kiến này không khả thi. Bởi, thực tế người hoạt động chuyên trách của HĐND quận, huyện chỉ có 2 biên chế, của HĐND phường chỉ có 1 biên chế. Trong khi các cơ quan được tiếp nhận nhiệm vụ thì tăng bao nhiêu biên chế là đủ? Ở một góc độ nào đó, mong muốn bộ máy tinh gọn cũng đồng thời là giảm chi ngân sách địa phương. Lại làm một phép tính đơn giản nữa: nếu có những sai sót của UBND quận, huyện, phường trong điều hành ngân sách, trong đầu tư xây dựng cơ bản, trong thực hiện các chương trình mục tiêu quốc gia, trong việc thực hiện chế độ chính sách… khi không có sự giám sát của cơ quan dân cử địa phương sẽ lớn hơn nhiều so với ngân sách chi cho hoạt động của HĐND quận, huyện, phường.

Điều quan trọng hơn, khi không tổ chức HĐND quận, huyện, phường, bộ máy tinh gọn hơn cũng là “cắt đi” một thiết chế dân chủ của một chế độ. Bởi, Luật, Hiến pháp điều chỉnh những quan hệ xã hội cơ bản, quan trọng nhất gắn liền với việc xác định chế độ chính trị, chế độ kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học công nghệ, địa vị pháp lý của công dân, tổ chức và hoạt động của bộ máy Nhà nước. Trong đó, HĐND, UBND được tổ chức ở các đơn vị hành chính: tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (gọi chung là cấp tỉnh); huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là cấp huyện); xã, phường, thị trấn (gọi chung là cấp xã). Tức là khi không tổ chức HĐND quận, huyện, phường là mất đi một cơ quan đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân ở địa phương đó. Hải Phòng là một ví dụ: bài học lớn từ vụ cưỡng chế, thu hồi đầm nuôi trồng thủy sản của những hộ dân được Nhà nước giao đầm ở xã Vinh Quang, huyện Tiên Lãng, Hải Phòng - một địa phương đang được thí điểm không tổ chức HĐND huyện. Không có HĐND, UBND huyện Tiên Lãng hoạt động thông thoáng hơn đã dẫn đến hậu quả quyền làm chủ của nhân dân bị vi phạm nghiêm trọng, một loạt cán bộ bị xử lý kỷ luật. Nói cách khác, khi không tổ chức HĐND quận, huyện, phường sẽ dễ dẫn đến sự “chuyên quyền, độc đoán” của chính quyền trong quản lý và điều hành, đứng trên dân để hành sự. Đặt giả thiết, nếu còn HĐND huyện, thì vấn đề giao ao đầm cho nhân dân khai thác được đưa ra bàn bạc thấu suốt thì vụ việc tất sẽ không xảy ra như vừa qua ở Tiên Lãng, không phải vận hành cả một bộ máy từ Trung ương đến địa phương để giải quyết vụ việc.

Vấn đề thứ hai, nếu nói hoạt động của HĐND quận, huyện, phường mang tính hình thức, kém hiệu quả: thì cần phải xem xét nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng này? Trước hết phải nói về cơ cấu, tổ chức, bộ máy. Vì phải bảo đảm tính đại diện nên trình độ đại biểu không đồng đều cả về chuyên môn và học vấn. Tuy chất lượng đại biểu đã từng bước được nâng lên, nhưng hầu hết hoạt động kiêm nhiệm. Khi đã hoạt động kiêm nhiệm, các đại biểu chủ yếu đầu tư thời gian cho công việc chuyên môn, ít có thời gian nghiên cứu luật và các quy định cụ thể về từng vấn đề phục vụ cho hoạt động của cơ quan dân cử.

Mặt khác, Thường trực HĐND quận, huyện hoạt động chuyên trách ở đa số các địa phương chỉ có 2 biên chế, đối với phường chỉ có 1 biên chế, theo quy định người đứng đầu cơ quan quyền lực đa số hoạt động kiêm nhiệm, quyết định  mọi hoạt động của HĐND. Trong khi đó, địa vị pháp lý trong Đảng của cán bộ hoạt động chuyên trách trong Thường trực HĐND lại ở hàng dưới so với Chủ tịch UBND, đây cũng là yếu tố hạn chế quyền lực của cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương.

Nói về bộ máy giúp việc của HĐND là Văn phòng chung của HĐND-UBND. Theo Điều 1 Nghị định 12/2010 (sửa đổi, bổ sung Điều 7 khoản 10 của Nghị định 14/2008) của Chính Phủ quy định: “Văn phòng Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân tham mưu tổng hợp cho Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân về hoạt động của Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân”. Như vậy, Văn phòng HĐND, UBND có trách nhiệm cùng tham mưu tổng hợp cho hoạt động của cả hai cơ quan là HĐND và UBND. Trong khi chức năng, nhiệm vụ của hai cơ quan này hoàn toàn khác nhau, một cơ quan triển khai thực hiện, một cơ quan giám sát việc thực hiện đó đúng hay sai. Điều này vô hình trung, Văn phòng HĐND-UBND trở thành người “vừa đá bóng, vừa thổi còi”. Đây là một khó khăn cho cơ quan Văn phòng, không thể cùng một lúc tâm huyết với cả hai việc “thực hiện” và “giám sát việc thực hiện”.

Trên đây chỉ là một số vấn đề làm hạn chế chất lượng, hiệu quả hoạt động của HĐND. Còn nhiều vấn đề khác như: chế tài giám sát chưa có, quy định thời gian tổ chức kỳ họp cuối năm giữa cấp tỉnh, huyện, xã chỉ có 10 ngày (phải dự toán thu chi ngân sách và phương án phân bổ ngân sách), không đủ thời gian để Thường trực HĐND cấp huyện, xã và ban HĐND cấp huyện tham gia dự thảo và thẩm tra theo quy định. Điều đó cũng làm giảm hiệu quả hoạt động của HĐND cấp huyện, xã và nhiều vấn đề khác nữa. Để khắc phục những hạn chế đó, không phải cắt bỏ nó đi mà cần làm thế nào để hoạt động của HĐND quận, huyện, phường mạnh lên, cũng đồng thời bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân, làm cho Nhà nước thực sự là của dân, do dân và vì dân.