Nhà kỹ nghệ, nhà văn Hồ Nguyên Trừng

      Hồ Nguyên Trừng (chưa rõ năm sinh, mất năm 1446), tự Mạnh Nguyên, là con cả Hồ Quý Ly. Khi Hồ Hán Thương, em Hồ Nguyên Trừng làm vua thì Hồ Nguyên Trừng là Tả Tướng quốc. Trong cuộc kháng chiến chống Minh của nhà Hồ, Hồ Nguyên Trừng giữ một vai trò quan trọng và tỏ ra là người rất hiểu rõ thời thế, nhân tâm. Cuối năm 1405, nhà Minh chuẩn bị xâm chiếm nước ta. Tại cuộc họp của triều đình nhà Hồ tìm cách đối phó với quân Minh, Hồ Nguyên Trừng nói: “Thần không ngại đánh, chỉ sợ lòng dân có theo hay không theo thôi” (Đại Việt sử ký toàn thư). Ông đã nói đúng chỗ yếu nhất của nhà Hồ khi đó. Dù vậy, Hồ Nguyên Trừng đã dốc hết tâm sức tham gia chiến đấu đến cùng với tinh thần không ngại đánh. Có lúc ông suýt bị nguy khốn trên chiến tuyến Sông Cầu. Sau trận kịch chiến với quân Minh ở thành Đa Bang (thuộc Sơn Tây ngày nay), ông về giữ cửa biển Muộn Hải (thuộc Giao Thủy, Nam Định ngày nay, và đến giờ cửa Muộn đã bị bồi lấp). Ông đã dốc tâm trí và sức lực, chỉ huy đắp lũy, đúc súng, đóng chiến thuyền để chống giặc. Hồ Nguyên Trừng chiến đấu cho đến khi bị quân Minh bắt tại cửa biển Kỳ La (thuộc Kỳ Anh, Hà Tĩnh ngày nay), rồi bị đưa về Trung Quốc. Biết Hồ Nguyên Trừng là một tài năng về quân sự, đặc biệt có tài về kỹ thuật, người Minh đã biệt đãi, trọng dụng, cử ông làm quan, tới chức Thượng thư Bộ công triều Minh. Theo sách Binh chế khí trong Minh sử, Hồ Nguyên Trừng đã chế tạo được súng thần cơ với ba loại: loại lớn đặt trên lưng voi, loại nhỡ hai người khiêng, loại nhỏ vác vai. Mỗi lần xuất trận mà có bắn thần cơ, người Minh đều làm lễ tế Hồ Nguyên Trừng. Ông được coi là ông Tổ của súng thần công Trung Quốc.
      Không chỉ là một nhà kỹ nghệ, Hồ Nguyên Trừng còn là một văn nhân xuất sắc, được các bậc thức giả Trung Quốc nể trọng. Bút hiệu là Nam Ông (Ông già nước Nam), ông viết cả thơ và văn, nhưng tác phẩm văn xuôi đặc sắc ông để lại cho đời là Nam Ông mộng lục (ghi chép những chuyện trong mộng của Ông già nước Nam). Tác phẩm gồm 31 thiên truyện, kể về các nhân vật nước Việt thời Lý, Trần. Ngoài ra còn có thêm bài tựa của Hồ Huỳnh, một văn nhân, là quan Thượng thư Bộ lễ, đồng liêu với Hồ Nguyên Trừng, viết năm 1440. Và, cả bài tựa của chính Hồ Nguyên Trừng viết năm 1438 cùng một bài hậu tự của Tống Chương viết năm 1442. Tất cả đều in trong sách Nam Ông mộng lục. Tác phẩm này của Hồ Nguyên Trừng được in trong nhiều văn tập cổ của Trung Quốc như: Kỷ lục vựng biên, Ngũ triều tiểu thuyết, Tùng thư tập thành sơ biên... Ở Việt Nam, Nam Ông mộng lục in ở tập 9 của bộ Hàm phân lâu bí kíp.
      Trong bài tựa cho Nam Ông mộng lục, Hồ Nguyên Trừng nhấn mạnh rằng: Trong cái xóm mười nhà thể nào cũng có người tín, nghĩa như Khổng Tử, huống hồ nhân vật cõi nước Nam từ xưa đã rất đông đúc! Ông cho rằng, thời gian và binh lửa khiến sách vở bị cháy hết nên không ai được đọc thấy nữa. Vậy nên ông phải viết lại, dẫu trăm phần chỉ còn một hai, để cho đời biết tới. Tuy nhiên, nhờ có tác phẩm Nam Ông mộng lục mà người Trung Quốc và người một số nước khác trên thế giới đã biết đến nước Việt ta với những nhân vật, những sự việc đời sống cao đẹp. Thượng thư Bộ lễ triều Minh, văn nhân Hồ Huỳnh đã nhận xét về Hồ Nguyên Trừng: “Văn ông ngắn gọn mà nghiêm trang, cẩn trọng, cao nhã mà uyên bác, theo tình kể việc, theo nghĩa đặt lời... Ca ngợi sự tiết nghĩa thì bừng bừng cảm khái, có thể uốn nắn phong tục; Biểu dương trước thuật thì siêu thoát, thanh tân, có thể nuôi dưỡng tính tình...”.
      Có thể nói, trong di sản văn chương cổ nước ta, loại tản văn dưới hình thức ghi chép của thời Lý, Trần còn lại đến nay rất hiếm, và Nam Ông mộng lục là tác phẩm cổ nhất còn lưu lại được! Là loại văn chương dưới hình thức ghi chép, Nam Ông mộng lục đã cho nhiều đời sau biết được những sinh hoạt tín ngưỡng ở Thăng Long và nhiều nơi trên đất nước ta, thấy được phong thái, cốt cách của các sỹ phu quân tử nước ta thời Lý, Trần. Ví dụ như, Trần Nhân Tông còn có tập thơ Đại hương hải ấn tập; Trần Nguyên Đán là người rất giỏi thiên văn, lịch pháp, đã soạn bộ sách Bách thế thông kỷ thư khảo cứu những ngày nhật thực, nguyệt thực, thời tiết trong năm, triền độ các ngôi sao từ những thế kỷ trước công nguyên đến thế kỷ XIV... Đặc biệt, qua thiên truyện Thầy thuốc từ tâm, có thể biết được thời Trần từng có những thầy thuốc với y thuật và y đức rất cao, đã mở bệnh đường từ thiện chữa bệnh, điều trị và nuôi dưỡng bệnh nhân không lấy tiền...
      Nam Ông mộng lục là một tác phẩm văn học viết về người thực, việc thực bằng bút pháp rất mạnh dạn và đặc sắc. Trong lời tựa, Hồ Nguyên Trừng bộc bạch: ... “Có kẻ hỏi tôi: Sách lấy tên là mộng, ý nghĩa ở chỗ nào? Tôi đáp: Nhân vật trong sách, xưa kia rất phong phú, do việc đời thay đổi, dấu tích không còn, chỉ có tôi là người biết và kể lại, thế chẳng phải mộng là gì? Đọc ông, ta mới hay, văn ông chính là tâm hồn và đời sống của ông. Và đó chính là cống hiến độc đáo và sâu sắc của ông cho văn chương nói riêng và cho đời sống tinh thần Việt Nam nói chung.

Anh Chi