Cụ Tổ làng nghề Lai Xá

Nhiếp ảnh du nhập vào Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, khi đất nước còn dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Trong bối cảnh ấy, Nguyễn Đình Khánh đã sớm bén duyên với môn nghệ thuật mới mẻ này, và bằng tài năng, sự nhạy bén, tinh thần ham học hỏi, ông đã nhanh chóng nắm bắt kỹ thuật, mở hiệu ảnh Khánh Ký danh tiếng, đặt nền móng cho sự phát triển của nhiếp ảnh Việt Nam thời sơ khai.

Chủ tịch Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam Trần Thị Thu Đông cho biết, không dừng ở việc phát triển sự nghiệp cá nhân, cụ Khánh Ký còn có công lao to lớn trong truyền bá nghề ảnh về quê hương Lai Xá.

“Từ một vài người ban đầu, nghề nhiếp ảnh đã lan tỏa ra khắp làng, trở thành nghề truyền thống, mang lại cuộc sống ấm no cho bao thế hệ người dân Lai Xá. Làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá không chỉ nổi tiếng trong nước mà còn vươn xa ra quốc tế, khẳng định vị thế của nhiếp ảnh Việt Nam trên bản đồ thế giới. Có thể nói, Lai Xá chính là “Thủ đô nhiếp ảnh” của Việt Nam, và Nguyễn Đình Khánh xứng đáng được tôn vinh là “Cụ Tổ” của làng nghề, người khai mở con đường nhiếp ảnh chuyên nghiệp cho đất nước”, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Thị Thu Đông nhìn nhận.

Trong một nghiên cứu, nghệ sĩ nhiếp ảnh Chu Chí Thành nhận xét, trong bối cảnh kinh tế Đông Dương lạc hậu, chưa thoát khỏi chế độ phong kiến, mới tiếp cận kinh tế tư bản Pháp, Việt Nam đã có làng ảnh Lai Xá như một hiệp hội, một tập đoàn. Nó là mô hình hợp tác xã, nhưng vốn riêng; nó không giống mô hình Hợp tác xã nhiếp ảnh ở miền Bắc những năm 1957 - 1975 có vốn Nhà nước (Quốc doanh và Công tư hợp doanh).

Các hiệu ảnh liên minh với nhau như kiểu hợp tác xã hiện đại của Bắc Âu ngày nay. Sợi dây liên kết họ với nhau là tình làng, nghĩa xóm, là tình nghĩa thầy trò và bí quyết nhà nghề, mà linh hồn của tập đoàn mà người thầy Nguyễn Đình Khánh.

Bậc thầy nhiếp ảnh báo chí và nghệ thuật

Đi sâu nghiên cứu về vai trò của Nguyễn Đình Khánh đối với nhiếp ảnh Việt Nam, nghệ sĩ nhiếp ảnh Chu Chí Thành cho biết: “Thành tựu trong lĩnh vực ảnh nghệ thuật, ảnh báo chí của Nguyễn Đình Khánh chưa được giới thiệu đầy đủ. Báo chí của ta mới chỉ nhắc qua ảnh bưu thiếp, ảnh đám tang Phan Chu Trinh, ảnh một vài vị vua triều Nguyễn, vua Lào, vua Campuchia, ảnh phong cảnh Bến cảng Sài Gòn của cụ. Thực ra ông là một nhà nhiếp ảnh tài hoa có nhiều ảnh nghệ thuật và ảnh báo chí giá trị".

Theo nghệ sĩ Chu Chí Thành, năm 1913, Việt Nam chưa có ảnh báo chí, nhưng ở Pháp, Khánh Ký đã tự mình nhập vào hàng ngũ phóng viên ảnh Paris và được bạn đọc Pháp biết đến khi ông chụp ảnh ngài Raymond Poincaré đắc cử Tổng thống Pháp đăng quang.

Ảnh của Khánh Ký đã đánh bật ảnh của hàng trăm tay máy sừng sỏ nước Pháp, được báo chí Pháp đăng tải đồng loạt. Tạp chí Hình ảnh (L’Illustration) đã trân trọng phóng to ảnh tân Tổng thống Pháp đăng ở trang bìa.

Ông sang Pháp năm 1911, sau 2 năm, cái tên Khánh Ký trở nên nổi tiếng ở Pháp như một ngôi sao. Kết quả này đã đưa ông vào vị trí các nhà nhiếp ảnh báo chí bậc thầy”.

Ở Việt Nam, Khánh Ký cũng chụp ảnh cho Hội Nghiên cứu Đông Dương (Société des études indochinoises). Một số ảnh của ông được báo “Monde colonial illustré (1931)” sử dụng trong số đặc biệt nhân dịp Hội chợ triển lãm thuộc địa (Exposition coloniale, 1931) và số báo ra năm 1932, có ảnh Bộ trưởng thuộc địa Pháp Paul Reynaud đến Đông Dương.

Khánh Ký cũng chụp ảnh chân dung Toàn quyền Đông Dương Pierre Pasquier đăng trên tờ L’Illustration số 4740. Năm 1933, ông chụp các ảnh phóng sự Hoàng đế Bảo Đại thăm Bắc Kỳ...

Người có công với đất nước, với cách mạng

Về công lao của Khánh Ký đối với quê hương, đất nước, theo các nhà nghiên cứu, ông tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Bị Pháp bắt, sau khi được thả, ông trốn sang Pháp gặp Phan Chu Trinh, Phan Văn Trường vào Hội đồng bào thân ái, Hội Người An Nam yêu nước… Khánh Ký hướng dẫn Nguyễn Ái Quốc làm nghề ảnh kiếm sống để hoạt động cách mạng. Năm 1934 ông có bản Phác thảo kế hoạch chấn hưng Đông Dương, kêu gọi các nhà giàu bỏ tiền của "chuộc lại đất nước".

Khi nước nhà giành được độc lập năm 1945, Khánh Ký có thư gửi Chủ tịch Hồ Chí Minh ngỏ ý về Việt Nam góp công xây dựng đất nước. Nhưng việc không thành, vì ngày 31.5.1946, ông đã qua đời. Gần một tháng sau, ngày 25.6.1946, nhân chuyến thăm Pháp, Bác Hồ đã đến viếng mộ Khánh Ký.

Khánh Ký được đánh giá là nhà yêu nước thầm lặng, người con ưu tú của dân tộc vì đã có những đóng góp quan trọng cho sự nghiệp giải phóng dân tộc. Trong thời gian hoạt động tại Pháp, nhiếp ảnh gia Khánh Ký đã tích cực tham gia các hoạt động yêu nước của cộng đồng người Việt. Ông trở thành thành viên quan trọng của Hội đồng bào thân ái do Phan Châu Trinh và Phan Văn Trường sáng lập, tổ chức tập hợp những người Việt Nam yêu nước tại Pháp, hướng về Tổ quốc.

NSND Nguyễn Như Vũ, nguyên Quyền giám đốc Hãng Phim tài liệu và khoa học Trung ương, cho rằng, dấu mốc lịch sử vô cùng ý nghĩa là nhà nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh đã trực tiếp chỉ dạy nghề nhiếp ảnh cho Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Chính nghề nhiếp ảnh do Khánh Ký truyền dạy đã giúp Nguyễn Ái Quốc có thêm một phương tiện để kiếm sống, trang trải cho các hoạt động cách mạng sôi nổi của mình tại Pháp. Khánh Ký còn là nhà tài trợ hào hiệp, hỗ trợ tài chính cho nhóm nhà yêu nước Việt Nam tại Paris, góp phần quan trọng duy trì và phát triển phong trào đấu tranh giành độc lập cho dân tộc.