Người vẽ lời núi sông trên chất liệu sơn ta

Cơ duyên trong đời

Bức tranh sơn mài trên nền vàng lá sang trọng, có phong cách thể hiện gần gũi với dạng tranh Byobu của Nhật Bản thời các Shogun. Có thể nói đây là bức tranh có kích thước lớn nhất của nghệ thuật sơn mài Việt Nam, dài 8,8m, cao 4,6m, ghép lại từ 40 bức sơn mài khổ 0,8m x 1m. Cho dù chỉ có thể ngắm bức tranh từ xa, sau barie, nhưng từng chi tiết của bức tranh hiện lên khá rõ. Có khoảng 15 cảnh sinh hoạt đồng hiện trên tranh. Đó là quang cảnh đất nước vừa lấy lại nền thái bình từ tay giặc Minh thế kỷ thứ XV…

Từ việc chỉ dành riêng cho quốc khách thưởng lãm, giờ đây bức Bình Ngô Đại Cáo nói trên đã đến được với công chúng khi họ vào thăm nơi trước kia chỉ dành cho chính phủ và quốc khách chế độ cũ.

Bên cạnh những bức họa được trưng bày trong dinh như Sơn Hà Cẩm Tú của KTS Ngô Viết Thụ, Quốc Tổ Hùng Vương của họa sĩ Trọng Nội… Bình Ngô Đại Cáo có vị trí trang trọng trên bức tường chính phòng Trình Quốc thư, toát lên niềm tự hào của một đất nước có nền văn hiến lâu đời và xây dựng được nền hòa bình trong độc lập cách đây 6 thế kỷ. Chất liệu sơn ta truyền thống sâu đằm nhưng sang trọng, thể hiện quang cảnh rộng lớn, đồng hiện nhiều sinh hoạt của một dân tộc, đất nước còn đang ngây ngất bởi hào khí chiến thắng. Trong đó, là sự uy nghi của triều đình nhà Lê, khí thế của đoàn quân chiến thắng kiêu hùng trên đường về kinh đô trẩy hội, vẻ tưng bừng của đồng ruộng núi sông, của người nông dân vừa thoát khỏi ách thống trị của giặc Minh. Đó là không khí rộn rã của quê hương bừng bừng sức sống và hy vọng, được thể hiện trong màu vàng rực rỡ như ánh nắng một ngày đầu xuân, báo hiệu bình minh của dân tộc thời xa xưa.

Việc thực hiện bức tranh là cơ duyên chỉ có một lần trong đời đối với họa sĩ Nguyễn Văn Minh. Năm 1966, khi đang làm Giám đốc Trung tâm Nghệ thuật và Mỹ nghệ Mê Linh với hơn trăm nhân viên, ông được Họa sư Lê Văn Đệ tiến cử thực hiện bức tranh hoành tráng này cho việc trang trí Dinh Độc Lập vừa xây dựng xong. Đề tài đặt ra từ KTS Ngô Viết Thụ: “Hình dung quang cảnh một buổi đại lễ tuyên cáo công trạng kháng Minh 10 năm của vua Lê Lợi. Trong đó mô tả các đặc tính đại lễ của triều đình Việt Nam với những kiến trúc y quang, cờ xí của các triều thần, dân chúng, sĩ phu, bô lão… và cảnh hùng vĩ của dãy Trường Sơn làm nền”. Sau khi thỏa thuận, họa sĩ Nguyễn Văn Minh ký hợp đồng thực hiện trang trí phòng số 4, tức là phòng Trình Quốc thư với giá tổng cộng là 2.700.296 đồng. Riêng giá bức tranh là 2.000.000 đồng (khoảng 25.000 USD, hối suất năm 1966, theo wikipedia tiếng Việt)

Bức Bình Ngô Đại Cáo của họa sĩ Nguyễn Văn Minh treo tại phòng Trình Quốc thư, dinh Độc Lập

Trong thời gian ngắn ngủi hai tháng, họa sĩ Nguyễn Văn Minh cùng các phụ tá đã hoàn thành công trình để đời này, bao gồm cả việc thiết kế bộ bàn ghế có tay vịn bằng gỗ phủ sơn mài, tấm thảm len lớn và cả những chiếc đèn lớn đặt hai bên bức tranh và quanh phòng.

Năm 1994, họa sĩ Nguyễn Văn Minh về Việt Nam và đến thăm bức tranh Bình Ngô Đại Cáo được ông thực hiện những năm tuổi trẻ. Họa sĩ Phi Mai, đệ tử duy nhất của họa sĩ Nguyễn Văn Minh cho biết, lần đó, ông và chị mua vé vào cổng, lên tầng hai xem lại bức tranh. Họa sĩ Nguyễn Văn Minh ngắm tranh thật kỹ và đánh giá là sau 27 năm, bức tranh đã bị xuống cấp nhiều chỗ. Chiếc bàn đặt phía trước và cặp đèn hai bên tranh vẫn còn. Bộ ghế sofa đặt dọc hai bên căn phòng đã được thay vải bọc, tấm thảm trải sàn cũng đã thay mới.

Khi biết ông là tác giả bức tranh này, ban Giám đốc Dinh đã mời ông, họa sĩ Phi Mai cùng KTS Ngô Viết Thụ ăn bữa cơm thân mật. Sau cuộc gặp gỡ đó, năm 2003, những người quản lý Dinh có nêu đề nghị mời họa sĩ Nguyễn Văn Minh phục chế toàn diện bức tranh. Cân nhắc chi phí, thời gian đi về giữa Mỹ và Việt Nam, ông yêu cầu một mức thù lao tương xứng. Nhưng việc này đã không được tiến hành.

Sơn mài Việt trên đất Pháp

Họa sĩ Nguyễn Văn Minh là một người Sài Gòn đích thực. Ông sinh năm 1934 tại làng Bình Hòa, ngôi làng cổ của tỉnh Gia Định, ngoại thành Sài Gòn nay thuộc quận Bình Thạnh. Năm ông 12 tuổi, cha ông qua đời. Năm 16 tuổi, ông phải rời trường học để phụ giúp mẹ kiếm sống nuôi gia đình. Năm 1954, ông xin được học bổng vào Trung tâm Khuếch trương Tiểu công nghệ năm 1954 và tiếp tục học, tốt nghiệp Thủ khoa Trường Mỹ thuật Gia Định năm 1958. Sau đó, ông liên tục được các học bổng sang Nhật huấn luyện thêm về kỹ thuật tranh sơn mài tại National Industrial Arts and Research Institute tại cố đô Kyoto và Sendai. Đây là một cú hích khi ông được tiếp cận với nghệ thuật Nhật Bản, một đất nước giàu truyền thống mỹ thuật và có kỹ thuật làm đồ mỹ nghệ phủ sơn nổi tiếng thế giới.

Năm 1975, ông rời quê hương cùng với gia đình. Trong suốt 30 năm ở Mỹ, ông tiếp tục theo đuổi sự nghiệp hội họa và đạt được không ít thành công, có thể yên tâm lo cho cuộc sống gia đình hoàn toàn bằng nghề này.

Thập niên 1980, ông mở phòng triển lãm tại Georgetown, tham dự cũng như tổ chức rất nhiều cuộc triển lãm khắp nước Mỹ và Âu châu.

Trên con đường nghệ thuật, ông giành được nhiều giải thưởng như Huân chương Danh dự do Vatican trao tặng cho bức chân dung Đức Giáo Hoàng Phaolô VI (1962), Huy chương Bạc Triển lãm Mỹ thuật Rome, Italy (1963), Huân chương Danh dự của Triển lãm Mỹ thuật quốc tế, Sài Gòn (1964), Huy chương vàng từ Học viện Mỹ thuật, Khoa học và Văn chương, Paris, Pháp (1982), nhận được lời chúc mừng từ Thị trưởng Paris và sau này là Tổng thống Pháp Jacques Chirac, Pháp, năm 1989 nhân dịp triển lãm tại Pháp.

Tác phẩm Cây anh đào nở hoa của ông đã được mua bởi Oleg Cassini, nhà thiết kế của bà Jacqueline Kennedy. Ông còn đoạt giải thưởng của Yves St Laurent về thiết kế chai nước hoa Opium. Biên tập viên của Dauphine Vaucluse, Toulon, Pháp đánh giá ông là “Ông hoàng của sơn mài” nhân cuộc triển lãm ở Bảo tàng nghệ thuật Á Châu ở Toulon, Pháp năm 2001.

Họa sĩ Nguyễn Văn Minh có chặng đường theo đuổi nghệ thuật khá dài. Đam mê sáng tạo mạnh mẽ và sức sáng tạo dồi dào, ông luôn trăn trở khi đứng giữa trách nhiệm một người cha phải lo cho đàn con rất đông (8 người), sống trên xứ người và mong muốn sáng tác theo ý nguyện của mình bên cạnh những đơn đặt hàng của khách yêu nghệ thuật. Điều hạnh phúc với ông là tác phẩm của ông luôn được đón nhận và hâm mộ, nhất là giới yêu nghệ thuật nước Pháp (ông có tới 14 lần triển lãm tại Pháp, trong đó hầu hết là triển lãm cá nhân).

Tranh sơn mài của Nguyễn Văn Minh thường sử dụng lá vàng và bạc làm nền, nội dung và họa tiết mang tâm hồn Việt cũng như khí chất phương Đông, nhất là những bức tranh vào cuối đời. Người xem có thể thấy rõ ảnh hưởng của nghệ thuật Nhật Bản trong nhiều tác phẩm của ông. Trong triển lãm tại Đại sứ quán Pháp ở thủ đô Washington năm 2001, báo chí đánh giá: “Khác với khuôn thước sơn mài cũ của ngành mỹ nghệ Việt Nam, hình thức, bố cục trong tranh của Nguyễn Văn Minh phóng khoáng, sáng tạo, mới mẻ, nên đạt trình độ một tác phẩm nghệ thuật chứ không nằm trong dụng công trang trí bình thường của loại sơn mài kỹ nghệ thường thấy trước đây. Tòa đại sứ Pháp trong phần giới thiệu cho hay tranh ông dù là phong cảnh, chân dung hay tĩnh vật đều tạo được sự hòa hợp giữa màu sắc và kỹ thuật trác tuyệt” (theo Phạm Điền - RFA).

Năm 2005, sau một thời gian dài chống chọi với bệnh ung thư, Họa sĩ Nguyễn Văn Minh lìa trần trong sự tiếc thương của gia đình, bạn bè.

Chưa thể tổng kết được số tranh ông thực hiện suốt cuộc đời sáng tác của mình. Ở Việt Nam, ngoài bức Bình Ngô Đại Cáo nổi tiếng, ông có tranh trong Bảo tàng Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, thành tựu hội họa trong suốt 30 năm ở hải ngoại của ông với nhiều thành tích vẫn không được biết nhiều trong nước. Điều đó dễ dẫn tới việc đánh giá di sản nghệ thuật của ông thiếu đầy đủ và toàn diện.

Đối với gia đình và bạn bè, ngoài tất cả những tác phẩm nghệ thuật để lại, ông là một người nhân hậu, khiêm nhường, thương yêu gia đình và gần gũi với mọi người. Trên báo Washington Post, một người bạn Mỹ đã viết những dòng tưởng nhớ ông: “Ông đã đến thăm ngôi nhà, nơi tôi đang ở và tôi nhớ lại một cách sống động những niềm vui và sự hài lòng mà tôi cảm nhận khi chỉ cho ông thấy một số tác phẩm của ông mà tôi có được trong bốn năm tôi ở Sài Gòn, từ 1967-1971. Cho đến giờ, tôi vẫn trân trọng những tác phẩm và tự hào vì chúng với tất cả những người tới thăm nhà. Chúng bao gồm một bàn cà phê và một bình phong hai mặt tuyệt đẹp với những con vịt hoang trong nền vàng lá ở một bên, và một ông già kéo con bò qua khu rừng bên kia.

Nguyễn Văn Minh là một người chân thành, khiêm tốn và lịch thiệp với người khác, mà bên ông tôi luôn cảm thấy thoải mái. Ông có tất cả các đức tính của một người đức độ ở một thế giới xa xưa đã qua. Ông giống như một giá trị tinh thần xưa cũ. Được bao quanh bởi các sản phẩm nghệ thuật đầy cảm xúc của ông, tôi sẽ trân trọng những kỷ niệm này” (Allan Wendt).

Những ngày còn nằm trên giường bệnh, họa sĩ Nguyễn Văn Minh còn kịp vẽ 160 tấm thiệp tặng cho khách đến dự đám cưới cô con gái thân yêu của mình. Có lẽ đó là những tác phẩm cuối cùng mà ông thương yêu dành cho con cái.  

Nghệ thuật của ông như là mục đích tự thân, nhưng gia đình mới chính là động lực để ông sáng tác mạnh mẽ cho đến khi nhắm mắt, bên đàn con đã thành đạt bên xứ người…