Nghệ thuật truyền thống "xuyên không"

Đồng sáng tạo và thụ hưởng

Tự xưng em là Thị Mầu. Ý là con gái phú ông. Tuổi em chứ còn bé lắm. Cũng chưa đến trăng rằm… Ca khúc "Thị Mầu" vang lên như lời mở đầy sôi động cuốn hút khán giả trẻ bước vào thế giới của nghệ thuật chèo trong vở diễn “Thị Mầu xuyên không”. Nhiều em nhỏ thích thú khi lần đầu tiên được xem câu chuyện về Thị Mầu vốn đã được nhắc tới trong một số bài học trên lớp; được khám phá nhiều điều thú vị về nhân vật, âm nhạc, trang phục, cách diễn xuất… của nghệ sĩ chèo. Thị Mầu đã đến với công chúng bằng góc nhìn mới, đầy màu sắc hiện đại như thế.

"Khi chúng tôi đi khảo sát, rất nhiều người, cả học sinh và phụ huynh cho biết chưa từng xem một vở chèo trọn vẹn, ít người có thể kể tên những vở chèo kinh điển. Đó cũng là lý do dự án Giáo dục di sản được triển khai, với mong muốn không chỉ học sinh mà đông đảo công chúng có cơ hội tiếp cận nghệ thuật truyền thống của dân tộc qua cách kể chuyện mới” - đạo diễn Ninh Quang Trường, tác giả chuyển soạn “Thị Mầu xuyên không” từ vở chèo kinh điển “Quan Âm Thị Kính” chia sẻ.

“Thị Mầu xuyên không” có thời lượng 60 phút (so với tác phẩm gốc kéo dài khoảng 2 - 3 giờ), giữ lại toàn bộ diễn viên cũng như diễn biến chính của tác phẩm. Đồng thời, có sáng tạo nhân vật mới, nội dung giải thích thêm để thu hút khán giả trẻ - vốn đang có khoảng cách nhất định để hiểu về chèo. Vở diễn tạo làn gió mới bằng những cuộc đối thoại xuyên thời gian, để người xem khám phá vẻ đẹp của nghệ thuật chèo theo cách gần gũi và thú vị hơn.

Không chỉ giới thiệu tác phẩm sân khấu, dự án Giáo dục di sản còn kèm chuỗi hoạt động tương tác, trải nghiệm. Điều này không chỉ giúp các em nhỏ hiểu sâu hơn về nghệ thuật chèo mà còn khơi dậy đam mê sáng tạo. “Thông qua đó, chúng tôi mong muốn học sinh sẽ tìm hiểu và có thêm cơ hội tiếp cận với nghệ thuật chèo và thêm tình yêu với nghệ thuật dân tộc” - đạo diễn Ninh Quang Trường kỳ vọng.

Nhận định có một cây cầu vững chắc đang được xây dựng để thế hệ sau dễ dàng tiếp cận và yêu thích nghệ thuật dân tộc hơn, bà Nguyễn Thị Lệ Quyên, đại diện Trung tâm Xúc tiến, Quảng bá Di sản văn hóa phi vật thể Việt Nam (VICH), đơn vị phối hợp thực hiện dự án Giáo dục di sản cho đây là một bước ngoặt quan trọng, khi thế hệ trẻ không chỉ là người thụ hưởng mà còn trở thành người tạo ra sản phẩm nghệ thuật mang đậm dấu ấn của mình. Có thể không là nghệ sĩ trực tiếp biểu diễn, nhưng họ trở thành “đầu bếp” chế biến nghệ thuật thành những “món ăn” phù hợp với khán giả trẻ bằng cách tham gia quá trình sản xuất, xây dựng kịch bản, nội dung, truyền thông… Nhiều bạn trẻ không chỉ ở bên ngoài thưởng thức, hay đưa ra nhu cầu về mặt trải nghiệm, mà “nhúng mình” vào di sản, thực hành nắm giữ nghệ thuật.

Cải tiến nhưng không "gieo vừng ra ngô"

Hơn 20 năm gắn bó với nghệ thuật tuồng, NSƯT Nguyễn Kiều Oanh, Phó Trưởng Đoàn Thể nghiệm, Nhà hát Tuồng Việt Nam, hồi hộp lắng nghe lời giới thiệu mở đầu trích đoạn “Ngũ biến”, rồi từ cuối rạp lên sân khấu trong vai Xuân Trầm - nữ nghĩa quân Lê Lợi một mình lọt vào thành Đông, đốt cháy kho lưu huỳnh và giết giặc, rồi cải trang trong hình dáng khác nhau để trở về tiếp tục chiến đấu. Đây là lần đầu tiên chị đi không đi từ cánh gà ra sân khấu, để phù hợp với cách kể và đậm tính tương tác với khán giả của chương trình “Dấu thiêng Hà Nội”. Trong thời gian ngắn, với tài nghệ của mình, NSƯT Kiều Oanh đã “biến hóa” thành 5 nhân vật khác nhau (đứa trẻ câm, cô gái điên, ông già, bà ăn mày, thầy bói), tạo sự bất ngờ thú vị cho khán giả thưởng thức.

Vẫn giữ vững giá trị cốt lõi của nghệ thuật tuồng, "Dấu thiêng Hà Nội" kể lại những câu chuyện kinh điển một cách sinh động và hấp dẫn. Ở đó, khán giả có cơ hội chứng kiến màn trình diễn ấn tượng trong trích đoạn “Hồ Nguyệt Cô hóa cáo”, hay sức mạnh chính nghĩa trong trích đoạn "Ôn Đình chém Tá"… Chương trình không chỉ tái hiện những tinh hoa của nghệ thuật tuồng, mà còn đưa khán giả đến với trải nghiệm nghệ thuật toàn diện, nơi âm thanh, ánh sáng và diễn xuất hòa quyện, những khoảnh khắc hài hước đầy duyên dáng xen lẫn cảm xúc lắng đọng khiến người xem như bị cuốn hút vào câu chuyện qua từng động tác, ánh mắt của nghệ sĩ.

“Tuồng tốt đấy, nhưng đừng giậm chân tại chỗ, phải cải tiến, song, cũng chớ có gieo vừng ra ngô”. Lời căn dặn của Chủ tịch Hồ Chí Minh khi tới thăm và xem các nghệ sĩ tuồng biểu diễn năm 1959 luôn là kim chỉ nam cho nghệ sĩ theo đuổi loại hình nghệ thuật truyền thống này, dù đây là bài toán khó, không chỉ riêng với tuồng. NSƯT Nguyễn Kiều Oanh cho biết: “Tôi rất vui khi ngày càng có nhiều khán giả trẻ đến với nghệ thuật tuồng. Qua trò chuyện, nhiều bạn cảm thấy thú vị và tò mò tìm hiểu. Chúng tôi giải thích và diễn một số động tác thể hiện tính ước lệ tượng trưng, để khán giả hình dung, khơi gợi sự tìm hiểu sâu hơn về nghệ thuật tuồng”.

Ngoài “Dấu thiêng Hà Nội”, Nhà hát Tuồng Việt Nam cũng phối hợp với các đơn vị tổ chức các chương trình như: “Khai sắc tuồng thanh” giải mã vẻ đẹp của tuồng, vở múa “Đối diện với vô cùng” đối thoại với vũ đạo tuồng, múa đương đại cùng âm nhạc đương đại thể nghiệm… giới thiệu tuồng trong diện mạo mới trẻ trung và sáng tạo. Sau nhiều năm, nghệ thuật tuồng trở lại với hình thức bán vé trực tiếp. Điều này tạo động lực, cú hích để nghệ sĩ tiếp tục gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị những vở tuồng đậm chất truyền thống nhưng cũng rất đặc sắc với công chúng đương đại.

"Lương truyền tuồng tích sánh văn minh"

Với tinh thần "CẢI cách hát ca theo tiến bộ/ LƯƠNG truyền tuồng tích sánh văn minh", nghệ thuật cải lương ra đời từ đầu thế kỷ XX, mang sứ mệnh đổi mới và sáng tạo. Hơn một thế kỷ trải qua nhiều thăng trầm, bằng thế mạnh, đặc trưng ngôn ngữ có khả năng tiếp biến giá trị văn hóa thời đại, cải lương đã từng bước làm mới để tồn tại và phát triển.

Chơi cây guitar phím lõm (là sự tiếp biến của văn hóa phương Tây vào nghệ thuật cải lương) cùng ca vài câu minh họa trong bài “Tình anh bán chiếu” với các phiên bản khác nhau, NSND Xuân Vinh - nguyên Giám đốc Nhà hát Cải lương Việt Nam bày tỏ: bản thân cải lương đã có sự cải biến, kể từ dàn nhạc, diễn viên, nghệ sĩ thể hiện các bài bản đều có sự khác nhau, dù vẫn giữ chất từng bài. Nghệ sĩ cải lương biến hóa bản thân, làm mới mình và làm mới làn điệu. Chẳng hạn, cùng một câu hò, có người hò theo kiểu Đồng Tháp, có người hò theo vùng miền Tây Nam Bộ (không rộng mênh mông như Đồng Tháp Mười, nên câu hò ngắn hơn)...

Cải lương có sự kết hợp của âm nhạc, lời hát, vũ đạo và diễn xuất. Theo NSND Triệu Trung Kiên, Giám đốc Nhà hát Cải lương Việt Nam, nghệ thuật này giữ nguyên sức sống bao năm nay là nhờ tài năng của nghệ sĩ hai miền Nam - Bắc. Vẻ đẹp tinh túy của cải lương chính là âm nhạc, bởi đây là sự kế thừa của đờn ca tài tử. Từ xưa tới nay, nghệ sĩ vẫn hát với dàn nhạc, tạo cảm xúc sâu lắng. Tuy nhiên, mỗi thế hệ khán giả có nhu cầu, thẩm mỹ riêng, một số khán giả trẻ hiện nay thích nghe hát với nhạc phối, và nghệ thuật cần dung hòa. Đó cũng là lý do các nghệ sĩ tạo ra phiên bản hát với dàn nhạc và bản có nhạc phối.

Năm 2024, Nhà hát Cải lương Việt Nam cho ra mắt “Cánh cửa khép hờ” - vở diễn đầu tiên trong lịch sử cải lương khai thác chủ đề về công nghệ sinh học và trí tuệ nhân tạo (AI). Bằng kỹ thuật sân khấu (âm thanh, ánh sáng…) vở diễn tái hiện rõ bối cảnh một xã hội tương lai ở 20 năm sau, hay quá trình dịch chuyển liên hành tinh… Đề tài viễn tưởng là thách thức đồng thời là “phép thử” với sức chuyển tải “thiên biến vạn hóa” của sân khấu cải lương, thể hiện mong muốn dấn bước vào các đề tài hóc búa, làm phong phú món ăn tinh thần, hướng tới tiếp cận nhiều hơn đối tượng khán giả.

Những biến chuyển cho phù hợp với cuộc sống hiện nay chính là cơ hội để cải lương bứt phá và khẳng định vị thế. Qua đó chứng minh rằng cải lương không chỉ là một di sản mà còn là loại hình nghệ thuật của đương đại.

---

Xu hướng thú vị, cần được khuyến khích

---

Gần đây có sự ra đời của nhiều chương trình nghệ thuật dựa trên chất liệu truyền thống nhưng được dàn dựng hiện đại, phù hợp với thị hiếu của công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Các chương trình như vậy thường có sự tham gia hợp tác giữa các đơn vị nghệ thuật, nhà hát chuyên nghiệp và các nhóm sáng tạo độc lập, nhóm bạn trẻ yêu nghệ thuật biểu diễn truyền thống.

Trong đó, các nhóm sáng tạo trẻ đã có những phân tích về nhu cầu khán giả, khả năng tiếp cận thị trường, thương mại hóa để tạo gói sản phẩm phù hợp nhu cầu thụ hưởng văn hóa nghệ thuật, có các thể nghiệm đa dạng về hình thức biểu đạt, biến hóa thành các dạng thức mới hơn. Chẳng hạn, họ đóng gói sản phẩm với thời lượng ngắn gọn hơn; tối ưu hóa khai thác chất liệu truyền thống và dàn dựng lại, sử dụng âm thanh, ánh sáng, cách kể chuyện mới… gần gũi với công chúng.

Tôi cho rằng đây là xu hướng thú vị đưa nghệ thuật truyền thống vào đời sống đương đại. Một số thể nghiệm cũng tạo ra cơ chế về tài chính để dàn dựng, vận hành các vở diễn, một số vở đã bán vé thành công, được công chúng đón nhận... Đó là những ví dụ cho thấy truyền thống không tĩnh tại và có thể được sử dụng để tạo ra sản phẩm nghệ thuật đương đại.

Cần nhấn mạnh rằng việc bảo tồn, giữ lại hồn cốt của nghệ thuật này như nó vốn có là rất cần thiết và cần được đầu tư theo các nhánh nỗ lực bảo tồn di sản văn hóa. Nhưng bên cạnh bảo tồn, cần có không gian, khuyến khích đa dạng biểu đạt dựa trên truyền thống. Công ước 2005 của UNESCO về bảo vệ và phát huy sự đa dạng của các biểu đạt văn hóa cũng cổ vũ sự phát triển công nghiệp văn hóa dựa trên di sản, khuyến khích bảo tồn di sản gắn với phát triển bền vững. Đổi mới hình thức biểu đạt dựa trên truyền thống tạo ra thu nhập cho người tham gia bảo tồn, khai thác nghệ thuật truyền thống; đồng thời, qua việc được khán giả đón nhận cũng góp phần đưa di sản đến gần công chúng.

Chúng ta một phần khuyến khích sự thể nghiệm của giới trẻ dựa trên chất liệu truyền thống, đồng thời có sự chia sẻ về thực hành nghệ thuật để họ đổi mới có cân nhắc và tối ưu nhất trong quá trình khai thác chất liệu này. Cùng với bảo tồn, việc cởi mở để nghệ thuật truyền thống đi vào sáng tạo văn hóa đương đại cũng phù hợp với phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam.

TS. Lư Thị Thanh Lê
Khoa Công nghiệp văn hóa và Di sản
Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội

---

---