Mỹ thuật thời Lý: Kết tinh 1.000 năm trước, khởi đầu 1.000 năm sau

Kéo dài 215 năm (1009 - 1225) với 9 đời vua trị vì đất nước, nhà Lý đã đạt được nhiều thành tựu trên nhiều lĩnh vực, trong đó có mỹ thuật. Có thể thấy nhiều công trình kiến trúc nổi bật của thời Lý như Hoàng thành Thăng Long, tiêu biểu cho mỹ thuật cung đình; còn mỹ thuật Phật giáo nổi trội hơn với chùa Diên Hựu, chùa Phật Tích, Tường Long, Chương Sơn... Do nhiều nguyên nhân, trải qua gần 1.000 năm, hầu hết các di tích do triều Lý xây dựng không còn tồn tại. Tuy nhiên, những gì còn lại đã khẳng định thành tựu đặc biệt của mỹ thuật thời kỳ này: qua bia ký ở chùa Linh Xứng và các tài liệu khác, chùa Diên Hựu được mô tả nguy nga, tráng lệ; các di vật phát lộ trong quá trình khai quật khảo cổ cho thấy quy mô của các chùa tháp xưa; hay tượng adiđà khổng lồ ở chùa Phật Tích, không chỉ là một trong số các tác phẩm đẹp nhất trong nền điêu khắc mỹ thuật cổ của Việt Nam mà mang tầm cỡ quốc tế...

Trong số các di vật thời Lý đã được tìm thấy, hầu hết đều có các họa tiết trang trí hình rồng, cánh sen, lá đề... được chạm khắc tinh tế, mềm mại, cho thấy sự định hình phong cách mỹ thuật và thể hiện đồng nhất trên hệ thống di tích thời Lý. Đánh giá về mỹ thuật thời kỳ này tại Hội nghị liên ngành về mỹ thuật thời Lý vừa diễn ra tại Hà Nội, Ts Ngô Văn Doanh (Viện Nghiên cứu Đông Nam Á) cho rằng: “Mỹ thuật thời Lý vừa là sự tổng kết chặng đường đã qua và mở ra một thời kỳ mới. Đến thời Lý là điểm chốt, là kết tinh của mỹ thuật 1.000 năm, từ đầu Công nguyên, qua thời kỳ Bắc thuộc, đến khi giành được độc lập dưới các triều Ngô, Đinh, tiền Lê. Và cũng đến thời Lý, mỹ thuật mở đầu cho 1.000 năm sau, đến ngày nay. Không phải ngẫu nhiên mà các nhà khoa học, khi nghiên cứu mỹ thuật, đều đặt con rồng thời Lý lên đầu, rồi mới đến thời Trần, Lê, Nguyễn. Mỹ thuật thời Lý đã đạt đến cái đẹp hoàn chỉnh. Tất nhiên, mỗi thời kỳ có phong cách riêng, nhưng cái đầu tiên của tất cả là từ thời Lý”.

Theo Gs Lê Văn Lan, mỹ thuật thời Lý phát triển mạnh mẽ bởi “chiến lược phục hưng văn hóa với tất cả những giá trị từ thời Vua Hùng dựng nước”. Mỹ thuật cổ điển của người Việt ở thời kỳ Đông Sơn, trải qua hàng nghìn năm, cho đến thời Lý bất thần xuất hiện trở lại khiến nhiều người ngỡ ngàng. Các yếu tố thời đại như sự phát triển của vương quốc Đại Việt, sự trưởng thành của ý thức dân tộc đã giúp triều Lý nâng tầm các giá trị truyền thống. Lý Thái Tông là ông vua đầu tiên của triều Lý biểu dương trống đồng, vật tiêu biểu của thời kỳ Hùng Vương. Ông nâng trống đồng lên hàng thần linh bảo hộ cho cả vương triều, với việc thờ thần Trống Đồng ở đền Đồng Cổ (Hà Nội)...

Nguyên Viện trưởng Viện Mỹ thuật Việt Nam Nguyễn Tiến Cảnh nhận định, ngoài các yếu tố truyền thống, mỹ thuật thời Lý còn chịu ảnh hưởng của văn hóa Chămpa ở phương Nam, nhà Tống phương Bắc, cũng như văn hóa các nước Đông Nam Á. Khi đã hội tụ, chọn lọc và kết tinh lại thành những hạt ngọc của nền văn hóa ở nhiều thể loại, thì nó lại làm nhiệm vụ khuyếch tán ra các vùng xung quanh: đó là chùa Phật Tích (Bắc Ninh), chùa Long Đọi (Hà Nam), chùa Chương Sơn (Nam Định)... Kiến trúc, hiện vật ở các di tích này vẫn thể hiện rõ sự giao thoa văn hóa của nước Đại Việt và các quốc gia lân cận dưới thời vương triều Lý.

Các di sản mỹ thuật thời Lý vẫn được bảo tồn và đánh giá cao, dù còn ít và không nguyên vẹn. Theo Ts Ngô Văn Doanh: “Với những gì còn lại, nhờ sự trợ giúp của khoa học kỹ thuật, chúng ta có thể phục nguyên, như các quốc gia trên thế giới đã và đang làm. Và qua khai quật các di tích đã bị đổ nát, càng ngày các nhà khảo cổ càng đem lại thêm nhiều di vật có giá trị như ở chùa Phật Tích vừa rồi, từ đó sẽ có cái nhìn chi tiết hơn về mỹ thuật thời Lý”.