Mạch ngầm chảy bao đời

Giếng nhà là phụ

Men theo đường Hồ Chí Minh, rẽ vào lối đi nhỏ của xã Gio An, ta có thể thấy ngay những viên đá cuội nằm hai bên đường. Đi chút nữa, phía dưới ruộng là hai hàng đá chạy song song ngoằn nghèo, kéo dài xa khuất tầm mắt. Điểm đầu của hàng đá đó là một khoảng cũng được xếp bằng đá cuội, hình bầu dục. Ông Hồ Xuân Hải - Chủ tịch UBND xã Gio An giới thiệu, đây là hệ thống giếng nước có từ lâu đời. Khác với giếng miền Bắc thường có miệng tròn, đáy sâu, giếng cổ Gio An là những khoảng đá xếp tròn đón dòng nước trong vắt chảy từ chân đồi.

Theo các cụ cao niên, cách đây hàng nghìn năm, dưới chân đồi có những mạch nước ngầm. Sự tài giỏi của người xưa là tìm đúng và khai thác mạch nước ngầm ấy. Mùa hè, vùng bán sơn địa như Gio An, Gio Linh khô cháy, nhưng giếng cổ luôn có nước. Các giếng này từ lâu gắn bó với đời sống nhân dân, đến trước năm 1990, người dân vẫn sử dụng cho sinh hoạt, chăn nuôi.

Từ 1990 trở lại đây, bên cạnh nguồn nước này, cư dân còn có giếng khoan. Dù vậy, khi chúng tôi tới 3 giếng cổ nằm giữa làng, tấp nập các bà, các chị đang giặt giũ. Bà Hoàng Thị Liệu (54 tuổi) cho biết: Đây là giếng Bà, giếng Ông và giếng Gái. Giếng nhà là phụ, tiện cho ăn uống, còn giếng cổ mới là chính, là nơi các gia đình tắm giặt. Bà Lâm Thị Dư, 95 tuổi, nhà cạnh hệ thống giếng cổ kể: “Khi tôi sinh ra đã có giếng này. Hồi còn trẻ tôi vẫn tắm ở giếng Gái, nay mọi người vẫn tắm suốt đấy”. Gọi là giếng Gái vì nó được dành riêng cho các thiếu nữ, trong khi đó, tại giếng Bà có lớp mảnh sành rất dày từ hàng trăm năm trước.

Nhà nào cũng có giếng khoan nên các giếng cổ ở khu xa dân cư ít được sử dụng hơn. Riêng giếng Gái, giếng Ông và giếng Bà, vẫn gắn bó với người dân như trước. Với các giếng cổ, đầu nguồn nước có thể dùng để uống, bên dưới tắm giặt, xa hơn dành cho súc vật. Sau khi dùng cho sinh hoạt, nước tại các giếng sẽ được dẫn ra bàu sen, cuối bàu có con đập dâng nước lên, theo mương hướng tới ruộng bậc thang phía xa.

Mỗi năm trùng tu một giếng

Theo ông Nguyễn Quang Chức, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích danh thắng tỉnh Quảng Trị, vùng Gio An và xã Gio Sơn, huyện Gio Linh có khoảng 30 giếng cổ. Sau khi hệ thống giếng cổ này được công nhận là di tích cấp quốc gia, Trung tâm đã bàn giao bộ hồ sơ, khoanh vùng, cắm mốc chỉ giới xung quanh, giới hạn khu vực I để bảo vệ.

Nước từ trong lòng đất quanh năm vẫn chảy róc rách đêm ngày, nhưng nhiều giếng không còn sử dụng thường xuyên, xuống cấp nhanh hơn. Nhiều năm trước, phương án chống xuống cấp 10/14 giếng đã được đặt ra, nhưng do nguồn kinh phí hạn chế, đến năm 2015, Trung tâm Bảo tồn di tích và danh thắng mới chỉ trùng tu được giếng Đào. Đây cũng là giếng xuống cấp nhanh nhất, vì nằm ở điểm hợp thủy giữa hai quả đồi, khi mưa lớn, toàn bộ nước trên đồi tuôn xuống, xé cả hợp chất chèn bên trong và phá thủng giếng. Từ mùa hè năm ngoái, giếng không còn nước, nên phải trùng tu khẩn cấp từ kinh nghiệm của dân địa phương và khoa học, nhằm giữ nguyên yếu tố gốc, trả lại hình dạng ban đầu cho giếng. Ông Lê Thanh Hoài, người trực tiếp trùng tu giếng cổ cho biết: Việc sắp đá không đơn giản vì phải chọn đá mồ côi, đã bị phong hóa, cũ, đồng dạng với đá tại các giếng. Nếu đưa vào đá mới, qua 50 năm vẫn thấy rõ sự khác biệt so với đá cũ.

Năm 2016, hệ thống giếng Trạng được nghiên cứu trùng tu, gồm khá nhiều giếng bị hư hại nặng, máng nước đã được hiện đại hóa bằng xi măng, ống thép. Ông Nguyễn Quang Chức cho biết: Trên cơ sở tài liệu cũ nhất, viết khoảng năm 1940 của học giả người Pháp, giếng sẽ phục dựng với đá mồ côi. Cứ mỗi năm, trùng tu một giếng, đến khoảng năm 2023 - 2025, giếng cổ Gio An sẽ được trả nguyên trạng.