Lời tính tẩu ngân xa

Ngọt ngào như tiếng suối ngàn reo

Ngọt ngào như tiếng suối ngàn reo, ấm áp hơn muôn ngọn lửa hồng, đậm đà hơn muôn ngàn lời ca là tiếng đàn tính quê hương...

Điệu hát then vang lên ngợi ca Lời cây đàn tính của nhạc sĩ Quang Vũ, như nói thay tiếng lòng của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái, đối với cây tính tẩu. Theo ngôn ngữ của đồng bào, tính có nghĩa là đàn, còn tẩu là quả bầu, đây là nhạc cụ không thể thiếu trong các hoạt động văn hóa cộng đồng. Mỗi dân tộc lại lưu truyền sự tích, kỹ thuật làm đàn khác nhau.

Người Tày, Nùng vẫn truyền tai nhau rằng xưa kia có một chàng trai nghèo không lấy được vợ, thời gian trôi qua, bỗng một hôm ra suối chàng nhìn xuống nước thấy khuôn mặt mình đã trở nên già nua. Buồn phiền với duyên số của mình, chàng ao ước có được một cây đàn để tâm giao những lúc cô đơn. Sau đó, chàng lên trời xin ban cho hạt quả bầu, cho giống cây dâu để nuôi tằm. Khi đã có quả bầu nậm, có tơ tằm, chàng trai lên rừng kiếm cây làm cần đàn và sừng đàn, mắc vào 12 dây tơ.

Mỗi khi chàng gảy đàn, những tâm sự u buồn cũng hóa vào âm thanh của tiếng đàn. Thanh âm da diết ấy đã khiến muôn loài say mê, nhưng vì tiếng bi ai, buồn thẳm nên nhiều loài vật cũng héo hon đau khổ. Thấy vậy Bụt đã bắt chàng trai cắt đi 9 dây, chỉ cho phép để lại 3 dây. Cây đàn 3 dây bằng tơ này chính là tính tẩu của người Tày, Nùng. Còn chàng trai về sau lấy được vợ, sinh con, sinh cháu và con cháu của chàng lại nối đời ông cha chơi đàn tính, hát then, lưu truyền đến ngày nay.

Đối với người Thái, tích xưa kể lại nói về chàng ngư dân bên nhánh suối Nậm Lùm cắt quả bầu làm gáo múc nước; một đêm, chàng tình cờ nghe thấy chiếc gáo phát ra âm thanh kỳ lạ, liền dùng sợi dây chài luồn qua tay cầm và chiếc gáo, gảy lên nghe rất hay; chiếc tính tẩu đầu tiên được hình thành như vậy. Theo quan niệm của người Thái, tính tẩu không chỉ là nhạc cụ phục vụ hát then hay hội xòe mà còn ẩn chứa câu chuyện về tình đùm bọc, yêu thương. Cần đàn tượng trưng cho người con trai, quả bầu tượng trưng cho người con gái, họ lấy nhau sinh được 2 con - tượng trưng là hai sợi dây đàn.

Gảy đàn là gảy lên tiếng thân thiết gia đình, tiếng bố bảo con, chồng bảo vợ, là lời tâm sự, sợi dây gắn kết tấm lòng. Bởi vậy, người con trai, con gái Thái thường mượn đàn tính để nói lên tình cảm với người yêu, các cụ già cũng qua tính tẩu mà răn dạy con cháu điều tốt đẹp… Khi chỉnh âm, nghệ nhân phải nhạy bén đôi tai, khéo léo đôi tay, thì đàn mới bật lên được ý nghĩa.

Giữ gìn vốn quý

Gắn bó với nghề làm tính tẩu, nghệ nhân Nông Quốc Chấn, bản Phiêng Đanh, xã Mường So, huyện Phong Thổ, Lai Châu, cho biết, tính tẩu nhìn tuy đơn giản nhưng để chế tác ra cây đàn tốt phải trải qua nhiều công đoạn. Đầu tiên phải chọn được những quả bầu tròn, đều nhau, cắt bầu đàn vừa phải, cạo sạch bên trong rồi phơi khô trong vài ngày. Đáy bầu khoét 4 lỗ để giữ âm hưởng sao cho đều nhau. Mặt đàn khoét 2 lỗ nhỏ để thoát âm, thường được làm bằng gỗ cây vông.

Cần đàn làm bằng các loại gỗ nhẹ cho dễ đục gọt, tiếng kêu thanh trầm đầy đủ. Cần đàn có chiều dài trung bình từ 80cm - 1m, tùy theo sải tay người chơi. Theo kinh nghiệm dân gian, tỷ lệ bầu đàn và cần đàn là “slam căm tẩu, cẩu căn càn”, tức là chiều rộng mặt bầu được đo bằng ba nắm tay, chiều dài cần đàn là chín nắm tay. Khóa đàn sử dụng sừng của những con trâu già để khi lên dây cho âm hưởng chuẩn nhất. Dây đàn, trước đây làm bằng tơ xe, nay làm từ dây nilon. Các vật liệu, công đoạn làm đàn là vậy, nhưng người làm tính tẩu giỏi ngoài đôi tay khéo léo còn phải có khả năng cảm thụ âm nhạc, bởi tính tẩu không có phím, khi chế tác khó nhất là thử âm và chỉnh âm.

Theo nghệ nhân Nông Quốc Chấn, thợ làm đàn ngoài đôi bàn tay khéo léo còn phải có cái tai biết thẩm thấu nhạc lý, biết hát các điệu then, những quãng âm để kiểm tra chất lượng âm thanh của đàn. Chế tác tính tẩu không chỉ dựa vào kinh nghiệm mà phải nắm được cái hồn của con người, bắt nhịp được sắc điệu cơ bản nhất của hát then. Bởi lẽ, đàn tính là nhạc cụ bổ trợ nghệ thuật độc đáo trong các điệu hát then, riêng đối với đồng bào Thái trắng đó còn tạo thanh âm quện trong điệu xòe.

Trải qua bao đời, cây tính tẩu luôn khẳng định vị trí không thể thay thế. Bảo tồn vốn quý này chính là bảo lưu những truyền tích, truyền thụ kỹ thuật chế tác hay tôn vinh không gian diễn xướng của tính tẩu, để “lời cây đàn tính” cứ mãi ngân vang trên khắp thôn bản vùng cao, hiện hữu trong đời sống tâm linh, tín ngưỡng, trong các lễ hội, hát xướng, giao duyên, kết bạn, trong các chương trình nghệ thuật… Đó cũng chính là cách góp phần quan trọng trong gìn giữ, phát huy kho tàng quý giá về di sản văn hóa, lịch sử của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái.