Lập hồ sơ khoa học di sản văn hóa trình UNESCO: Bản lĩnh văn hóa và thái độ đối với di sản

Hồ sơ thể hiện sự tích lũy công phu

Khi xét duyệt hồ sơ đề cử các danh hiệu của UNESCO, người ta quan tâm nhất đến khía cạnh nào của di sản (quy mô, giá trị, lịch sử…), thưa Ông?

Khi xét duyệt hồ sơ đề cử danh hiệu Di sản Thế giới, Hội đồng Di sản Thế giới sẽ xem xét các di sản ấy đạt được những tiêu chí nào. Ví dụ như Đô thị cổ Hội An đã đạt được 2 tiêu chí: là biểu hiện vật thể nổi bật của sự kết hợp các nền văn hóa qua các thời kỳ trong một thương cảng quốc tế, và là điển hình tiêu biểu về một cảng thị châu Á truyền thống được bảo tồn một cách hoàn hảo.

Đối với Khu dự trữ sinh quyển Cù Lao Chàm, Hội đồng Điều phối Quốc tế Mạng lưới các Khu dự trữ sinh quyển thế giới đã xem xét và công nhận là Khu Dự trữ sinh quyển thế giới vì đã thỏa mãn 7 tiêu chí, trong đó: có các hệ sinh thái đại diện cho vùng đại sinh học Nam Trung bộ; tạo điều kiện tiếp cận phát triển bền vững trên quy mô khu vực; diện tích đủ lớn để thực hiện 3 chức năng: bảo tồn, phát triển và giáo dục - đào tạo; phân vùng 3 chức năng: vùng lõi, vùng đệm và vùng chuyển tiếp...

Từ Di sản văn hóa thế giới Đô thị cổ Hội An đến Khu dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm, kinh nghiệm mà Hội An rút ra trong quá trình lập các hồ sơ trình UNESCO là gì?

Hồ sơ phải đạt chuẩn khoa học cao, thể hiện quá trình tích lũy công phu về lĩnh vực khoa học lịch sử, văn hóa, nhân văn và thiên nhiên. Khi xây dựng và bổ sung hồ sơ cần chú ý đặc biệt đến các tiêu chí do UNESCO đã công bố. Tính khoa học, phong phú, tính thực tiễn và khả thi sẽ góp phần thuyết phục Hội đồng xét duyệt, quyết định sự thành công của hồ sơ.

Theo Ông, điều quan trọng nhất trong quá trình lập hồ sơ các di sản là…?

Bám sát yêu cầu dàn cương gợi ý của Hội đồng Di sản (đối với Di sản văn hóa hoặc thiên nhiên), của Hội đồng Điều phối Quốc tế (đối với Khu dự trữ sinh quyển thế giới). Việc kết cấu, trình bày cần làm sáng rõ các yêu cầu của các tiêu chí. Đồng thời hình dung được những vấn đề phát sinh cần được làm sáng tỏ khi có chất vấn và yêu cầu bổ sung.

Đặc biệt chú ý, khi hồ sơ đệ trình, các tổ chức liên quan sẽ cử chuyên gia từng lĩnh vực đến khảo sát thẩm định để xây dựng báo cáo tường trình Hội đồng và không cần thông báo cho địa phương sở tại. Những báo cáo này có giá trị đặc biệt trong việc xét duyệt và quyết định của Hội đồng. Vì vậy, khi xây dựng hồ sơ bao giờ cũng phải lường trước những vấn đề liên quan, mở rộng và sự tác động...

Thuyết phục chính mình trước khi thuyết phục người khác

Trong kho tàng văn hóa Việt Nam còn rất nhiều di sản có giá trị, xứng đáng được UNESCO công nhận. Tuy nhiên, lựa chọn những di sản văn hóa nào để làm hồ sơ, tránh gây tranh cãi ngay giữa các nhà chuyên môn trong nước, không đơn giản, thưa Ông?

Việc lập hồ sơ khoa học đề cử lên UNESCO công nhận thể hiện bản lĩnh văn hóa và hành động quan trọng trong thái độ đối với chính di sản mình đang sở hữu. Vì thế, khi mà trong nước còn nhiều ý kiến trái chiều về một di sản nào đấy thì cần tiếp tục cân nhắc, đi sâu nghiên cứu cho đầy đủ, trọn vẹn để thuyết phục được chính mình rồi mới nên đệ trình, thuyết phục người ngoài. Những yếu tố này cũng nằm trong chương trình điều tra thẩm định của các chuyên gia được UNESCO cử đến. Ví dụ ở Hội An trước đây, các chuyên gia thuộc nhiều lĩnh vực, đến nhiều đợt để đến thẩm định đều trong vai khách du lịch. Họ đi vào từng nhà dân hỏi những câu đại loại như: ông bà thấy cần thiết bảo tồn phố cổ không? Nếu được UNESCO công nhận là Di sản thế giới thì ông bà sẽ làm gì?... Những câu hỏi ấy mang tính điều tra về sự hiểu biết và đồng thuận của cộng đồng dân cư đối với việc sử dụng, phát huy giá trị nhiều mặt của di sản. Những vấn đề này sẽ xuyên suốt mãi mãi cùng sự tồn tại của di sản.

Du lịch là một mặt của bảo tồn di sản

Việc quản lý 1 di sản văn hóa thế giới và 1 khu dự trữ sinh quyển thế giới trên địa bàn, theo Ông, khó khăn lớn nhất là gì? Bởi để được thế giới công nhận đã khó, nhưng giữ được danh hiệu đó còn khó hơn.

Việc quản lý Đô thị cổ Hội An và Khu Dự trữ sinh quyển thế giới Cù Lao Chàm đều liên quan đến cộng đồng cư dân đang tiếp diễn cuộc sống đời thường nên rất khó khăn trong hoạch định chính sách quản lý và thể chế hóa các luật định sao cho bảo đảm hài hòa lợi ích của nhân dân đang sống trong khu bảo tồn và phù hợp với các nguyên tắc bảo tồn. Bởi suy cho đến cùng, di sản hay sinh quyển cũng là của dân, vì dân, không thể bảo tồn tốt khi tách rời lợi ích nâng cao đời sống nhân dân tại khu di sản, sinh quyển và các khu vực liên quan.

Thông thường, khi một di sản được UNESCO công nhận sẽ kéo theo làn sóng khách du lịch. Nếu không có kế hoạch bảo tồn hợp lý, rất có thể di sản sẽ bị ảnh hưởng. Bài toán giữa bảo tồn và phát triển được Hội An giải quyết thế nào?

Bài toán bảo tồn và phát triển ở đây được hiểu một cách khái quát là bảo tồn để phát triển và muốn phát triển thì phải bảo tồn. Những vấn đề ấy dựa trên tinh thần các khuyến cáo, quy định của UNESCO là bảo tồn vững chắc, phát huy bền vững trong từng chủ trương, kế hoạch và biện pháp phù hợp của địa phương. Riêng ở khu Đô thị cổ Hội An, những năm qua Thành phố đã ban hành Quy chế quản lý, bảo tồn, sử dụng di tích danh thắng Hội An, quy định việc bảo tồn di tích trên mặt đất, dưới mặt đất, cả không gian kiến trúc cổ và theo từng khu vực bảo vệ. Căn cứ vào quy chế, một số quyết định, chỉ thị liên quan đến các vấn đề: cảnh quan môi trường, trùng tu tôn tạo di tích, định hướng phát triển du lịch, quy hoạch phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội... do Thành phố ban hành đã được mọi cấp quản lý và nhân dân trong, ngoài Khu phố cổ tích cực hưởng ứng. Nhờ vậy, khu phố cổ, môi trường sinh thái - nhân văn, lối sống, ứng xử, tập tục tín ngưỡng, sinh hoạt văn hóa, làng nghề truyền thống, mối cố kết cộng đồng... tất cả chỉnh thể tuyệt vời vốn có của Đô thị cổ Hội An đều được bảo tồn, phát huy giá trị theo một định hướng tốt.

Bảo tồn di sản còn phải gắn với phát triển du lịch một cách cân đối, phù hợp. Với Đô thị cổ Hội An, các quy định về tham quan, biển hiệu quảng cáo, phân bổ tuyến - địa điểm kinh doanh, quản lý dịch vụ... đã kịp thời giúp cho việc phát triển du lịch không lấn át, phá vỡ và ngày càng thể hiện đây là hoạt động cần thiết, là một mặt của bảo tồn di sản.

Xin cám ơn Ông!