Từ trường hợp của Bảo tàng Hà Nội

Đến tham dự một cuộc họp tại Bảo tàng Hà Nội nhưng cuộc họp bị hoãn, tôi loay hoay tìm một quán cà phê trong bảo tàng để ngồi chờ và nghỉ ngơi, nhưng không có. Trả lời thắc mắc của tôi, những người quản lý ở đây cho biết, từ khi có Nghị định 151/2017/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Quản lý, sử dụng tài sản công, thì việc kinh doanh giải khát của bảo tàng đã không thể thực hiện được.

Tôi đã đến nhiều bảo tàng trên thế giới, kể cả những bảo tàng lớn như Bảo tàng Louvre, Bảo tàng Anh, Bảo tàng Lịch sử tự nhiên Hoa Kỳ... Một trong những điểm hấp dẫn tạo nên thành công và sức thu hút của bảo tàng chính bởi đây là không gian công cộng, sáng tạo, đáp ứng nhu cầu đa dạng của du khách, trong đó lấy các bộ sưu tập hiện vật làm trung tâm.

Chúng ta biết rằng, du khách đến với bảo tàng vì nhiều lý do và cũng có nhu cầu khác nhau. Nói như vậy không có nghĩa là bảo tàng phải đáp ứng mọi nhu cầu của du khách, vì bảo tàng có những tôn chỉ mục đích riêng, nhưng nếu không lấy nhu cầu của du khách làm trung tâm, từ đó xây dựng thương hiệu cho bảo tàng thì thiết chế này sẽ không hoạt động hiệu quả. Kể cả chúng ta không coi việc kinh doanh giải khát, bán hàng lưu niệm là mục đích chính của bảo tàng thì đó cũng là nhu cầu tự thân của du khách. Không những thế, việc tổ chức hoạt động kinh doanh tại bảo tàng còn tạo ra lợi nhuận kép. Đối với người kinh doanh, họ có nguồn khách lớn từ khách tham quan; trong khi đó, nhiều khi bảo tàng trở nên hấp dẫn hơn, thu hút hơn vì những hoạt động phụ trợ này.

Bảo tàng không chỉ là thiết chế văn hóa có chức năng sưu tầm, bảo quản, nghiên cứu, trưng bày, giới thiệu di sản văn hóa, bằng chứng vật chất về thiên nhiên, con người và môi trường sống của con người, phục vụ nhu cầu nghiên cứu, học tập và giáo dục của người dân, mà còn là một không gian sáng tạo. Không phải ngẫu nhiên mà trong kế hoạch của Hà Nội khi tham gia Mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO năm 2019 đã lựa chọn Bảo tàng Hà Nội là một trung tâm sáng tạo của thành phố. Để trở thành một không gian sáng tạo, chắc chắn Bảo tàng Hà Nội phải có nhiều hoạt động. Chẳng hạn như tạo ra môi trường thân thiện và sáng tạo phục vụ trưng bày cho các nghệ sĩ, nhà thiết kế và nhà sáng tạo khác để họ có thể thể hiện ý tưởng và tài năng của mình. Hợp tác với các tổ chức và cộng đồng sáng tạo để mang lại cơ hội đổi mới và tạo ra mối quan hệ cộng đồng mạnh mẽ, thúc đẩy sự sáng tạo và trao đổi ý tưởng. Bảo tàng cũng có thể liên kết và hợp tác với các tổ chức và doanh nghiệp khác để phát triển hoạt động sáng tạo…

Tất cả các hoạt động này đều cần có sự thông thoáng trong quy định pháp luật, đặc biệt là đối với các văn bản như Nghị định 151/2017 về quản lý, sử dụng tài sản công hay cả về hợp tác công - tư (PPP).

Cần tạo hành lang pháp lý thuận lợi

Nghị định 151/2017 không cấm các tổ chức văn hóa, nghệ thuật nói chung, bảo tàng nói riêng liên doanh, liên kết, nhưng việc có quá nhiều quy định không hợp lý nên từ khi văn bản này được ban hành, hoạt động liên doanh, liên kết hầu như bị tê liệt. Khó khăn đến từ việc đất và tài sản của các tổ chức văn hóa, nghệ thuật thường không được sử dụng cho mục đích kinh doanh mà chỉ để phục vụ công tác văn hóa, nghệ thuật và giáo dục.

Việc định giá các tài sản này cũng không dễ dàng, nhất là các tác phẩm nghệ thuật, cổ vật, cần chuyên môn và tinh tế, tránh đánh giá quá cao hoặc quá thấp, chưa kể các tài sản vô hình như quyền tác giả, quyền tác phẩm… Việc định giá các tài sản này cũng phải dựa trên nguyên tắc và quy định của pháp luật.

Điều này kết hợp với sự thiếu hiểu biết về nhiệm vụ đặc thù của văn hóa, cũng có cả phần bị động, thiếu kinh nghiệm, né tránh trách nhiệm của chính các tổ chức văn hóa, nghệ thuật, khiến cho việc triển khai Nghị định 151/2017 càng trở nên khó khăn. Hệ quả là các tổ chức văn hóa, nghệ thuật vừa không có doanh thu tăng thêm, vừa không có hoạt động thu hút du khách. Một vòng luẩn quẩn: không có hoạt động --> không có khách --> không có hoạt động!

Đây là câu chuyện không chỉ xảy ra với riêng Bảo tàng Hà Nội, mà còn đúng với các thiết chế văn hóa khác trên cả nước. Chúng ta đang thấy tồn tại hiện tượng khác nhau giữa đúng và hợp lý. Nếu làm đúng luật, tức là theo đúng quy định trong Nghị định 151/2017, thì quá rắc rối, tới mức không khả thi, không hợp lý so với thực tế hoạt động của các thiết chế văn hóa. Còn nếu xử lý theo kiểu linh hoạt, phù hợp với đòi hỏi thực tiễn cuộc sống thì lại không đúng luật. Chính vì thế, cách tốt nhất là làm cho cái đúng và cái hợp lý song hành với nhau.

Bộ Tài chính đang tiến hành sửa đổi Nghị định 151/2017 cho phù hợp hơn với thực tiễn cuộc sống. Mong rằng, sự sinh động, phong phú từ ví dụ như của Bảo tàng Hà Nội nói riêng, các thiết chế văn hóa nói chung, sẽ được bao quát và xử lý, tạo hành lang pháp lý thuận lợi để tổ chức và triển khai hiểu quả hoạt động tại các thiết chế văn hóa.