Đây là ý kiến nêu tại tọa đàm đối thoại chính sách với chủ đề “30 năm phát triển của Việt Nam: Nhìn lại quá khứ và ứng phó với thách thức mới”, do trường Đại học Kinh tế quốc dân tổ chức sáng 22.2.
Nhiều biểu hiện của bẫy thu nhập trung bình
Theo GS.TS. Phạm Hồng Chương, Hiệu trưởng trường Đại học Kinh tế quốc dân, trong hơn ba thập kỷ qua, Việt Nam đã chuyển đổi mạnh mẽ, trở thành một trong những nền kinh tế có độ mở lớn nhất và định hướng xuất khẩu trên thế giới. Trên cơ sở các kết quả đã đạt được, Việt Nam đặt mục tiêu đến 2030 trở thành quốc gia đang phát triển có thu nhập trung bình cao và đến 2045 là nước phát triển có thu nhập cao. Muốn vậy, nền kinh tế sẽ phải tăng trưởng với tốc độ bình quân hàng năm là 7% trong vòng 20 năm tới.
Cũng theo ông Chương, một số xu hướng lớn đang định hình tương lai của Việt Nam. Đó là sự phát triển mạnh mẽ của Cách mạng công nghiệp 4.0, công nghệ số, trí tuệ nhân tạo mang đến cơ hội nâng cao khả năng cạnh tranh và tính bền vững về kinh tế, chất lượng sản phẩm, dịch vụ và quy trình sản xuất. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra nhiều thách thức như gia tăng thất nghiệp; vấn đề về hạ tầng; rủi ro hơn về an toàn, an ninh thông tin cũng như cạnh tranh và tụt hậu... Bên cạnh đó, Việt Nam cũng phải đối mặt tình trạng dân số già đi nhanh chóng; suy thoái môi trường, biến đổi khí hậu đang gia tăng…
Điều đáng lo ngại nữa được GS.TS. Ngô Thắng Lợi, trường Đại học Kinh tế quốc dân chỉ ra là tăng trưởng biên độ đang có xu hướng giảm và chưa đủ mạnh để tạo ra những đột phá trong thực hiện tiến bộ xã hội; chất lượng tăng trưởng cải thiện chậm làm giảm khả năng gia tăng thu nhập của nền kinh tế. Cụ thể, giai đoạn 1991 - 2000, tốc độ tăng trưởng bình quân 7,6% đã giảm còn 7,26% giai đoạn 2001 - 2010 và còn 6,58% giai đoạn 2011 - 2020. Không những thế, hiệu ứng của tăng trưởng kinh tế đến thực hiện tiến bộ xã hội giảm dần. Ở các vùng chậm phát triển, mối quan hệ không đồng thuận giữa tăng trưởng với công bằng xã hội gay gắt hơn…
Nhìn lại hơn 3 thập kỷ phát triển của Việt Nam, GS. Kenichi Ohno, Viện Nghiên cứu chính sách quốc gia Nhật Bản (GRIPS) cho rằng, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Dù vậy, Việt Nam có rất nhiều biểu hiện về bẫy thu nhập trung bình như: tăng trưởng chậm lại ở mức thu nhập trung bình; thiếu kỹ sư, nhà đổi mới và nhà khoa học có tay nghề cao; năng suất lao động và TFP ở mức trung bình; phụ thuộc nhiều vào FDI và tham gia mờ nhạt vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Tăng năng suất - điều kiện để tránh bẫy thu nhập trung bình
Theo các chuyên gia, để quá trình phát triển không bị dừng ở ngưỡng thu nhập trung bình, ngay từ bây giờ, Việt Nam cần có những định hướng chiến lược, những hành động cụ thể để duy trì được tốc độ tăng trưởng nhanh một cách bền vững.
Cụ thể, theo GS. Trần Văn Thọ, Đại học Waseda (Nhật Bản), Việt Nam cần lưu ý 5 nhóm chính sách. Một là mở rộng, thâm sâu và chuyển dịch công nghiệp hóa thông qua thúc đẩy khởi nghiệp để đầu tư sản xuất hàng công nghiệp; nỗ lực thay thế hàng nhập khẩu từ Trung Quốc và Hàn Quốc; đưa ra chính sách FDI mới gồm nỗ lực thu hút các dự án chất lượng cao để sản xuất hàng công nghiệp có hàm lượng kỹ năng cao, công nghệ cao và thay thế nhập khẩu, đồng thời khuyến khích liên kết theo chiều dọc giữa FDI với doanh nghiệp trong nước, tạo cơ hội để doanh nghiệp trong nước tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Hai là chính quy hóa khu vực phi chính thức và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa. Theo đó, cần chuyển những đơn vị sản xuất kinh doanh hộ gia đình thành doanh nghiệp chính quy, có tổ chức thông qua đơn giản hóa thủ tục, có chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa hiệu quả để tạo hiệu ứng thí điểm.
Ba là cải thiện thị trường các yếu tố sản xuất và môi trường kinh doanh. Bốn là đẩy mạnh cung cấp lao động kỹ năng vốn đang rất thiếu hụt, trong đó chính sách mở rộng huấn nghiệp, cao đẳng chuyên môn được ban hành gần đây cần được thực hiện ngay. Năm là tăng cường năng lực đổi mới sáng tạo thông qua tăng tỷ lệ nghiên cứu và phát triển (R&D)/GDP, hiện nay mới chỉ 0,7%; có chính sách khuyến khích doanh nghiệp tư nhân và FDI tích cực trong R&D.
Ông Thọ nhấn mạnh, nếu 5 chính sách trên được thực thi, tích luỹ tư bản sẽ được tăng cường, mở rộng theo hướng hiệu suất và kích thích sử dụng công nghệ. Thâm dụng tư bản (tăng tư bản trên mỗi lao động) và hiệu suất phát sinh từ chuyển hoán cơ cấu và cải cách thể chế sẽ làm tăng năng suất - điều kiện để tránh bẫy thu nhập trung bình và tiếp tục tăng trưởng để đạt mức thu nhập cao.
“Trong khoảng một thập niên tới, mở rộng công nghiệp hóa, chuyển dịch cơ cấu công nghiệp và cải cách thể chế để phân bổ hiệu suất các nguồn lực là các yếu tố tăng năng suất. Đồng thời, Việt Nam cần chuẩn bị thời đại tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo cho thập niên 2030 và xa hơn”, GS. Trần Văn Thọ phát biểu.
Còn theo GS. Ngô Thắng Lợi, để đạt được mục tiêu tăng trưởng cao, tăng trưởng nhanh vẫn là điều kiện trung tâm, song cần chú trọng chất lượng của tăng trưởng; ông Lợi đề xuất cần tăng trưởng nhanh ở vùng động lực; kết nối vùng động lực với các vùng khác, đặc biệt là các vùng chậm phát triển để họ có thể trực tiếp tham gia vào quá trình tạo thu nhập. Đối với doanh nghiệp, cần tạo sân chơi bình đẳng cho họ, đề cao vai trò của các “sếu đầu đàn”.
