Kết nối và hành động mở rộng không gian công cộng

Dần trở nên chính danh

Tại tọa đàm “Không gian công cộng: kết nối truyền thống và tinh thần đương đại” sáng 4.10, TS. Emmanuel Cerise - đại diện Vùng Ile-de-France đồng Giám đốc Cơ quan Hỗ trợ hợp tác quốc tế Vùng Paris tại Việt Nam cho rằng: ban đầu không gian công cộng là một nơi chốn mọi người tụ họp, sau đó người ta mới thiết kế những không gian riêng phục vụ mục đích này. Không gian công cộng không phải là bất biến, giữ ổn định lâu dài, mà có sự thay đổi về công năng qua các thời kỳ… Nhiều không gian được cải tạo với sự tham gia của các nghệ sĩ.

Tại Việt Nam, trước năm 1920, khái niệm không gian công cộng chưa tồn tại. Khi người Pháp vào, quy hoạch đô thị bắt đầu xuất hiện khái niệm này. Tuy nhiên, theo KTS. Trần Huy Ánh, Hội Kiến trúc sư Hà Nội, 10 năm gần đây, Hà Nội mới thực sự chú ý đến không gian công cộng và có những bàn thảo về khái niệm này, dù chưa được định nghĩa trong Luật Đất đai, Luật Thủ đô. Điều này đã góp phần làm cho không gian công cộng được biết tới và dần trở nên chính danh.

“Qua kinh nghiệm của các quốc gia, không gian công cộng biến đổi liên tục, từ quảng trường, cổng ga, cho đến nơi cung điện tư hữu của gia tộc, triều đại nào đó trở thành một không gian công cộng… Ở nước ta, vì không được đưa vào các văn bản chính thức, nên không gian công cộng cũng bị đối xử tùy tiện. Nhiều không gian bản chất là công cộng nhưng lại biến thành phi công cộng” - KTS. Trần Huy Ánh nhận định.

Việc mang lại những “khoảng thở” cho thành phố đã được thực hiện từ đầu những năm 2000, dù còn ít ỏi, như Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao Hà Nội Đỗ Đình Hồng chia sẻ: “Khi tham mưu cho lãnh đạo thành phố xây dựng tượng đài Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh ở phố Hàng Đậu, chúng tôi quyết tâm bỏ hàng rào ở vườn hoa Vạn Xuân, và mong muốn đó là không gian cho người dân xung quanh, người yêu di sản có thể tiếp cận…”. Cho đến gần đây, từ quá trình nhận thức về tầm quan trọng của không gian công cộng, quận Hoàn Kiếm đã trở thành nơi khởi sự cho phát triển không gian công cộng của thủ đô mạnh mẽ trong thời gian qua. Khu vực này đã có thêm công viên, sân chơi trên phố, không gian nghệ thuật sáng tạo…

Đưa nghệ thuật vào không gian công cộng

Phó Chủ tịch UBND quận Hoàn Kiếm Nguyễn Quốc Hoàn cho biết, dù diện tích chật hẹp, mật độ dân số đông, lãnh đạo quận mong muốn phát huy tiềm năng sẵn có, đặc biệt là các di sản để phục vụ nhân dân. Đến nay, quận đã có không gian đi bộ hồ Hoàn Kiếm và phố cổ tạo nên thương hiệu, thu hút đông đảo nhân dân trên địa bàn cũng như khách từ các quận, các tỉnh, thành phố khác và du khách quốc tế. Bên cạnh đó, quận cũng phối hợp với các chuyên gia, nghệ sĩ để xây dựng các không gian sáng tạo, nghệ thuật công cộng trên địa bàn, như không gian nghệ thuật Phúc Tân, Phùng Hưng…

Trong nỗ lực mở rộng không gian công cộng, Dự án cải tạo vườn hoa Diên Hồng (vườn hoa Con Cóc) đang được các bên phối hợp thực hiện, không chỉ bám vào giá trị quá khứ mà tạo cho di sản có “cuộc sống” mới, mang tinh thần đương đại. TS. Emmanuel Cerise cho rằng, không gian công cộng không chỉ là nơi phục vụ cộng đồng thông thường như tiện nghi đô thị mà là còn là sáng tạo nghệ thuật, là nơi để nghệ sĩ biểu đạt nghệ thuật và đưa tới cộng đồng.  

Là giám tuyển của 2 dự án nghệ thuật Phùng Hưng và Phúc Tân, nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn cho biết, giám tuyển đưa ra 4 tiêu chí để mời nghệ sĩ, đặt hàng tác phẩm: thực hành nghệ thuật tương tác với nơi chốn, tương tác với lịch sử, với cộng đồng và tương tác giữa các tác phẩm với nhau. Theo nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn, trước đó, khái niệm nghệ thuật công cộng không tồn tại, các dự án trên ban đầu cũng chỉ được coi là dự án trang trí, cải tạo cảnh quan, cải tạo bờ vở sông Hồng… Đây là quá trình thay đổi nhận thức của cả người quản lý cho tới người thực hành nghệ thuật. Ở nhiều quốc gia, thời gian cho dự án nghệ thuật công cộng có tuổi đời khoảng 3 - 5 năm, và đó là sân chơi cho nhiều lớp nghệ sĩ sáng tạo.

“Không gian công cộng được ví như linh hồn của một thành phố. Ở Việt Nam, mọi người gọi là “con phố”, con đường”, cho thấy người Việt coi không gian rất sinh động, như cơ thể sống. Bên cạnh đó, tính công cộng của không gian không chỉ nằm ở việc nó là không gian mở mà ai cũng có thể tiếp cận, mà phải là thứ mình gán nghĩa, có cảm xúc với nó” - PGS. TS. Phạm Quỳnh Phương - Khoa Các khoa học liên ngành, Đại học Quốc gia Hà Nội nhận định. Bởi vậy, khi đưa nghệ thuật vào không gian công cộng, các nghệ sĩ cũng cần quan tâm đưa cái gì để tạo nên sự hấp dẫn của không gian, nơi chốn ấy, ở đó có những giá trị truyền thống, nhưng vẫn mang tinh thần của cuộc sống hôm nay. KTS. Trần Huy Ánh mong muốn, các không gian đã được tạo dựng như trên sẽ được Hà Nội đưa vào danh mục không gian công cộng, để có quy chế quản lý, bảo vệ tốt hơn, khuyến khích nghệ sĩ làm tác phẩm nghệ thuật bền vững hơn.

“Tinh thần của Mạng lưới các thành phố sáng tạo là đưa văn hóa trở thành cốt lõi, nền tảng của phát triển bền vững. Với Hà Nội, thành phố có hàng nghìn năm tuổi, có nền văn hóa đặc sắc trên thế giới, nhưng không gian công cộng trong mắt nhiều du khách còn đang khá đơn sơ, trống trải”. Từ nhận xét đó, TS. KTS. Phan Đăng Sơn, Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Việt Nam hy vọng, với mục tiêu phát triển thành phố sáng tạo, có sự phối hợp, kết nối và hành động của cả hệ thống, trong đó có các nhà quản lý của Hà Nội, cộng đồng, các chuyên gia, nhà đầu tư đồng hành, sẽ khơi nguồn cảm hứng cho thế hệ trẻ, để tương lai không xa, các không gian công cộng, sáng tạo của Hà Nội sẽ ngày càng phát triển, mang tới hình ảnh mới cho thành phố.