Thanh Minh Thượng Hà Đồ - bách khoa thư phong tục thời Tống

Trang Thanh Hiền• 05/05/2014 08:26

Trương Trạch Đoan - tự Chính Đạo, người Đông Vũ, tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc, là họa sỹ đời Tống, thế kỷ XI. Cả cuộc đời, ông vẽ duy nhất một tác phẩm. Nhưng chỉ cuộn tranh dài 5,24m ấy thôi đã đủ tốn không biết bao giấy mực của các nhà phê bình và được xem là tác phẩm “chiếu sáng nghìn thủa” của hội họa cổ điển Trung Hoa.

Thanh Minh Thượng Hà Đồ là bức tranh vẽ về khí tiết Thanh Minh ở hai bên bờ sông trong và ngoài thành Biện Kinh (Khai Phong) thời Tống. Với lối diễn đạt không gian theo lối “viễn cận tẩu mã” đặc trưng của hội họa Trung Hoa, toàn bộ cuộc sống nhộn nhịp sầm uất hiện ra trải dài theo cách mở của cuộn tranh. Bắt đầu là cảnh thưa thớt trong lành của buổi sáng sớm vùng ngoại ô với những ngôi nhà mái rạ. Người ta có thể thấy không khí tiết trời thanh minh trên những mầm cây, lác đác đoàn lừa, ngựa và lái buôn vào thành. Càng vào sâu hơn vùng cận đô, bến thuyền hiện ra, dòng sông Biện Hà trở nên náo nhiệt. Thuyền của các lái thương lớn từ khắp nơi đổ về với đủ dạng thức được mô tả tỉ mỉ. Điểm nhấn đặc sắc nhất của bức tranh có lẽ là chiếc cầu lớn bắc qua sông. Trên đó đoàn người chen vai thích cánh với đủ tầng lớp. Dưới lòng sông, một con thuyền lớn đang tăng tốc để chui qua cầu sang bên kia, hướng vào kinh, khiến cho nhịp độ của bức tranh như càng tăng mạnh. Khúc uốn của dòng sông ở đoạn cao trào này cũng đồng thời ngắt mạch bức tranh, chuyển sang phong cảnh kinh kỳ được đánh dấu bởi một chiếc cổng thành. Phong cảnh như được doãng ra rồi lại trở nên nhộn nhịp hơn. Lầu các được xây cất cầu kỳ, quán hàng nhộn nhịp, cho thấy Biện Kinh thời Tống là một trung tâm kinh tế phồn thịnh.

Trích đoạn tranh Thanh Minh Thượng Hà Đồ, mực nho trên lụa, hiện được trưng bày tại Bảo tàng cố cung Bắc Kinh

Thanh Minh Thượng Hà Đồ là tác phẩm có tính đột phá của hội họa Trung Hoa về đề tài. Không vẽ những bậc mũ cao, áo dài trong sinh hoạt cung đình thường thấy, Trương Trạch Đoan với lối “công bút” đã khắc họa đầy đủ các giai tầng trong xã hội, đặc biệt là giới thị dân: sỹ, nông, công, thương, nhà sư, thầy lang, thầy bói, phu xe, phu thuyền… Điều đáng nói hơn nữa là chiều cao của bức tranh chỉ 25cm, các nhân vật không cao quá một tấc, mà chân dung, mày râu, trang phục đều tinh vi. Bên cạnh đó, bức tranh còn cho thấy sự quan sát đầy đủ tỉ mỉ về các nghề trong xã hội, khiến bức tranh phong tục họa này trở nên sống thực. Các kiểu dạng kiến trúc, nhà cửa, thuyền, cầu đều được ông dựa trên tỷ lệ thực để kiến tạo. Do vậy, Thanh Minh Thượng Hà Đồ đã được ví như cuốn bách khoa thư, mà dựa vào đó người ta có thể dựng lại toàn cảnh xã hội đời Tống một cách đầy đủ và chi tiết nhất.

Tuy nhiên, cái khéo léo tài hoa của họa sỹ không chỉ nằm ở sự tỉ mỉ trên từng chi tiết tranh mà còn được nhìn thấy bởi tính tổng thể. Nó là sự kết hợp một cách nhuần nhuyễn giữa sơn thủy và nhân vật khiến tác phẩm dẫu có đến gần 800 nhân vật nhưng vẫn hài hòa trong một không gian rộng lớn, lúc xa, lúc gần, lúc thư, lúc đậm. Đặc biệt hơn, cùng trên một nền lụa, hầu như họa sỹ không mấy tạo ra thay đổi về sắc độ giữa cảnh sông, sắc nước hay đất bằng, mà các ranh giới vẫn như được phân định rõ ràng. Cái xa gần trong một khoảng tranh hẹp vẫn tạo cảm giác rộng lớn vô biên, hùng vĩ, trập trùng, làm thành một mẫu mực cho muôn đời.