Hơi ấm tàn y

Gs.Ts Thái Kim Lan• 08/02/2015 16:04

LTS: Sau hơn 30 năm lưu giữ trong căn nhà nhỏ ở Munich, Đức, Gs. Ts Thái Kim Lan đã quyết định mở rương lấy ra tàn y để giới thiệu với công chúng ở Thủ đô Hà Nội, với mong muốn khơi dậy hơi thở của nó trong thao thức thời đại bây giờ, không chỉ là một thao thức thẩm mỹ về áo dài xưa mà là về truyền thống văn hóa Việt sâu xa và nồng hơi ấm con người.

Áo dài và 2 cú sốc văn hóa

Khi rời Việt Nam sang Đức du học (1965), chiếc áo dài tôi mang theo đơn giản là trang phục phụ nữ Việt Nam. Mang nó tôi không suy nghĩ gì hơn ngoài điều, nó là chiếc áo tôi mang từ thuở thiếu thời. Đến Đức, chiếc áo bỗng có một vai trò đại diện khác: Nó làm nên vóc dáng người Việt. Cảm nghiệm lúc ấy là cảm nghiệm về bản sắc, một thứ đồng nhất tính văn hóa. Thế rồi đổi sang tây phục mười mấy năm trường, nhưng chiếc áo dài vẫn còn y nguyên trong tâm thức là bản sắc Việt, và khi nó được xuất hiện giữa đám đông xa lạ, nó trở nên dấu ấn tự tin cho ta nhận diện mình là người Việt. Chính cái nhìn của người Đức cho tôi cảm nghiệm sâu xa hơn - dĩ nhiên không phải chỉ từ chiếc áo dài nhưng cũng chính từ nó - về phẩm chất khác biệt, về đa văn hóa, về nhân cách tư riêng, về tính tự chủ không bị đồng hóa trong cuộc gặp gỡ giữa những con người khác nhau trên trái đất. Cho nên tôi đã trải qua một cơn sốc văn hóa ngay chính trên quê hương, trong chuyến trở lại Việt Nam lần thứ nhất, chiếc áo dài biến mất, ngay trên đất Huế, nơi nguồn gốc chiếc áo dài xuất thân. Cuộc sục sạo đi tìm những chiếc áo của thời dĩ vãng bắt đầu. Và càng tìm, càng thấy những chiếc áo là dấu ấn của cả đời người trăm năm, càng thấy nét đẹp của những con người mang nó và làm nên nó như những tác phẩm duy nhất của một thời. Và say mê. Tâm trạng của tôi lúc ấy có lẽ cũng giống như tâm trạng của vị vua nhà Nguyễn muốn tìm lại bóng dáng người yêu xưa: Đập cổ kính ra tìm lấy bóng - Xếp tàn y lại để dành hơi (Tự Đức).

Cuộc đi tìm của người trở về có lẽ khác với cuộc kiếm tìm bình thường. Trong mắt người trở về, vừa quen vừa lạ, quá khứ trở nên một thế giới mới, rực sáng bất ngờ, trong đó mỗi mẫu áo dính liền với lịch sử mà cũng vừa thoát bổng lên trên để trở thành những hiện vật thẩm mỹ bộc lộ nghệ thuật sống của người đi trước. Không chỉ việc ra kiểu mẫu, chọn chất liệu vải của chủ nhân cho thấy sự sành điệu thẩm mỹ, mà chính thợ cắt may đã hoàn thành chiếc áo trong một tinh thần quý trọng sự toàn hảo, từ chọn lựa thứ vải lót, màu áo lót bên dưới lớp vải chính, tỉ mỉ từng mũi kim khâu, từng hột nút, khuy cài áo, tất cả mang đến ngạc nhiên thú vị bất ngờ. Họ chính là những nghệ sĩ nhẫn nại và vô danh, chỉ duy cái tâm may áo sao cho áo và người mang nó hòa điệu nhịp nhàng trong bốn mùa thời gian. Trong thế giới ấy, sống và nghệ thuật sống đang xảy ra. Trân trọng, đam mê của tôi trở nên cầu khẩn, van nài, nhờ mẹ gìn giữ hết lòng. Thật may tôi có mẹ hiểu tôi, và thật may tôi được học ở nước Đức, ở những người bạn Đức sự quý trọng nâng niu cổ vật mà hình thành nên bộ sưu tập đã đến nước Đức trong gia đình từ hơn 30 năm nay.

Có lẽ nó sẽ nằm yên trong bóng tối nếu không có một cú sốc văn hóa thứ hai. Sau một khoảng thời gian vắng bóng, chiếc áo dài được hồi sinh từ hơn thập niên nay trên đất nước Việt Nam, nhiều nhất trên sân khấu thời trang, cuộc thi hoa hậu, các đại tiệc, trên thị trường may mặc mà khách hàng là người Việt hải ngoại, khách du lịch, người sính diện. Ngày xưa, vua chúa mặc áo dài và thường dân cũng mặc áo dài, tùy theo mà sang hay đơn, bất cứ ở đâu, khi ra khỏi nhà phụ nữ khoác áo dài, o bán bún bò cũng mặc áo dài. Ngày nay, áo dài vắng bóng trên đường phố, chỉ dành cho một lớp người, doanh nhân, ca sĩ, người mẫu đi thi hoa hậu. Thường dân hầu như đã quên chiếc áo dài là trang phục của họ, dù vẫn biết đó là trang phục Việt Nam trên sân khấu mà họ nhìn lên ngỡ ngàng như mơ. Chiếc áo dài đang được các nhà tạo mẫu biến cải đến vô cùng. Thời trang đường phố vẫn tràn ngập mốt phương Tây. Nhưng chiếc áo dài xưa, hồn xưa nơi đâu? Cung cách đồng đẳng trong cái đẹp, thường dân ngay cả vua chúa cũng như nhau trong một trang phục, bộc lộ tính cách Việt, truyền thống Việt hình như nhạt mờ.

Thao thức thẩm mỹ về áo dài xưa

Chính sự lãng quên lịch sử hay vô tri đối với tính đồng thời của cái không đồng thời, để dùng một thuật ngữ hậu hiện đại cho tương quan giữa truyền thống và hiện đại, cho ta thấy sự nghèo nàn hay trống rỗng trong đời sống văn hóa mặc cho giàu sang vạn tỷ. Mỹ thuật hậu hiện đại đòi hỏi phản tỉnh về tương quan đối kháng giữa Xưa và Nay, Cũ và Mới - Câu hỏi thật cần thiết ngay chính trên lĩnh vực thời trang.

Duyên may tôi gặp Ts Meyer-Zollitsch, Viện trưởng Viện Goethe tại Hà Nội, cuộc chuyện trò đề cập đến thời trang áo dài Việt Nam. Những chiếc áo lâu năm nơi góc căn nhà ở Munich bỗng hiện ra rực rỡ trước mắt người. Với cảm tính nhạy cảm tuyệt vời về các bảo vật văn hóa, bà Viện trưởng sốt sắng tạo điều kiện cho triển lãm bộ sưu tập áo dài xưa, trong đó hiện vật truyền thống được trình bày trong một không gian hậu hiện đại, trong chuỗi đối thoại liên chủ thể về tính đồng thời của cái không đồng thời, về thời gian và sáng tạo. Triển lãm mang tên Màu vàng lồng lộng chảy tràn lá xanh do nghệ sĩ Veronika Witte đề nghị, lấy cảm hứng từ câu thơ trong bài thơ tiếng Đức Die Zeit (Thời gian) của tôi. Tôi bất ngờ về cảm hứng thi ca của nữ nghệ sĩ sắp đặt đến từ Berlin khi bà đắm chìm trong những thao thức thẩm mỹ về áo dài xưa. Trong mắt nghệ sĩ của bà, áo dài là một hiện tượng “chảy tràn” của thời gian. Không gian đa truyền thốëng mà bà tạo dựng nên cho những chiếc áo dài xưa này mang đến một cuộc hồi sinh nghệ thuật - có thể là ảo hóa nếu tôi được phép dùng từ ngữ ấy trong khung cảnh này - cho những chiếc áo dài XƯA - ảo hóa như chính thời gian trong dòng chảy đã làm nên lịch sử vô thường cũng như sáng tạo nên vẻ đẹp lộng lẫy như khoảnh khắc bất tuyệt không thể thiếu của cuộc đời.

Tuy tôi mở rương để lấy ra những chiếc tàn y nhưng chính Viện trưởng Viện Goethe tại Hà Nội Meyer-Zollitsch lại là người mở áo đưa ra triển lãm này. Hơi thở của tàn y mà bà Meyer-Zollitsch cũng như tôi muốn khơi dậy trong hôm nay không chỉ nằm trong sự chiêm ngưỡng những chiếc áo dài xưa, mà nằm trong thao thức thời đại bây giờ, khi nhìn chiếc áo xưa và chiếc áo nay, tương quan xưa - nay, của cái không đồng thời và cái đồng thời, như triết gia E.Bloch đã dùng khái niệm này trong cuộc phân tích phê phán xã hội của ông. Có lẽ chúng ta trong khi chiêm ngưỡng những chiếc áo dài này, những tàn y, sẽ nhận ra được rằng chúng không tàn mà lại thêm tươi, để khác với Bloch mà nói rằng vẻ đẹp của chúng có thể cho chúng ta những cảm hứng nghệ thuật, cho những khoảnh khắc đồng thời hiện đại của xã hội đang đổi thay từng giờ, rằng cái không đồng thời vẫn còn nhiệm vụ nhắc nhở chúng ta về một truyền thống văn hóa Việt sâu xa và nồng hơi ấm con người, rằng nếu không có cái không đồng thời thì cái đồng thời hiện đại sẽ ly tán, vụn vặt hư hao ý nghĩa, rằng cái đồng thời cần được chiếu sáng hơn từ cái xưa kia để sáng tạo nên cái không đồng thời độc sáng cho mai sau?

Quả thật đây là một cuộc trùng phùng hiếm có: một sinh viên nhận học bổng trao đổi hàn lâm của nước Đức qua Viện Goethe tròn 50 năm trước (1965 - 2015), bây giờ có dịp nói lời cám ơn chân thành với một chút vốn liếng văn hóa quê nhà được cất giữ tại nước Đức, nay đem trở về Việt Nam mở đầu cho một cuộc đối thoại mang đầy ý nghĩa nghệ thuật dấn thân, tại Viện Goethe ngay chính trên mảnh đất nghìn năm văn vật Hà Nội của Việt Nam.

Hơi ấm của tàn y lại bừng dậy nơi những con người hôm nay đã hết sức mình thực hiện Màu vàng lồng lộng chảy tràn lá xanh!

Bộ sưu tập của Gs.Ts Thái Kim Lan gồm 12 y áo của người xưa, như người xưa đã mặc, từ bà mẹ của vua, ông vua cho đến các mệnh phụ, phu nhân theo lối cư xử hàng ngày. Như vua Khải Định thường mặc áo dài khi ngồi đọc sách, như cung nữ xưa vẫn mặc áo dài khi đi ngủ, như người bán rong trên đường, ai cũng mặc áo dài khi đi ra khỏi nhà vài bước, dù chỉ ra vườn. Vua, người định phong tục; người hầu, kẻ tuân theo phong tục, đều nghĩ rằng vận áo dài có nghĩa bày tỏ sự kính trọng đối với người chung quanh, với không gian sống, ngay cả đối với thánh hiền trong kinh sách. Bộ sưu tập được xem như vết cắt một mảng đời 100 năm áo dài Việt Nam và áo dài Huế.