Hóa thân, nhập thần vào hình tượng Bác Hồ

Chủ tịch Hồ Chí Minh là một nguyên mẫu đặc biệt của sân khấu Việt Nam nói riêng và văn học nghệ thuật nói chung. Từ sau vở cải lương Người công dân số một năm 1976, đến nay đã có gần 100 kịch bản ngắn, dài đủ các thể loại chèo, tuồng, cải lương, kịch nói, kịch dân ca viết về Người. Số lượng nghệ sỹ thể hiện hình tượng Bác đến nay khá nhiều nhưng theo NSƯT Lê Chức, để đáp ứng được nhu cầu về nhìn và nghe thì hiệu quả khác nhau, do những yếu tố tự thân mà người thể hiện có sẵn và có thể được bổ trợ thêm sao cho giống Bác nhất. Với nghệ sỹ Lê Đức Trung, ba lần thể hiện hình tượng Bác Hồ với 3 thể loại khác nhau: kịch nói (Lịch sử và nhân chứng), nhạc vũ kịch (Giai điệu tháng 5) và phim truyền hình (Bác Hồ sống mãi với vùng than) là một vinh dự lớn để đời, giúp ông được trải nghiệm những bài học quý giá, những suy nghĩ, trăn trở của quá trình nghiên cứu, rèn luyện để sáng tạo nên cốt cách một vị lãnh tụ vỹ đại của dân tộc. Ngoài việc nghe các đồng chí lãnh đạo, thư ký, cận vệ của Bác nói chuyện, ông còn phải đọc tác phẩm của Bác, tác phẩm viết về Bác để hiểu thêm Bác. “Có những đêm tôi ra giữa sân bóng đá tập nói lời thoại kịch để tập trung cao độ và không ảnh hưởng đến ai; mượn từ viện lưu trữ tư liệu để nghe những bài nói chuyện của Bác với các đối tượng thành phần và độ tuổi khác nhau, rút ra những đặc điểm khí chất, ngữ điệu ứng với từng nội dung, từng đối tượng. Có nhiều đêm, tôi nghe cả cuộn băng cối dài 2 - 3 tiếng đồng hồ rồi thiếp đi trong giấc ngủ mà vẫn văng vẳng bên tai lời Bác nói. Quả thật, có một sự thẩm thấu tự nhiên như nhập thần, khi diễn tôi không hề nhại tiếng Bác nhưng người nghe vẫn cảm nhận như Bác nói. Đó là sự nhập thần, khi hồn người sống trong ta” - nghệ sỹ Đức Trung kể.

Cảnh trong vở chèo Đêm trắng

Nghệ sỹ Nguyễn Tiến Hợi - người đã đóng 35 vai diễn về hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh cả trên sân khấu và trong phim điện ảnh, phim truyền hình - cho rằng, cái khó là phải diễn tả được hình tượng của Người, từ gương mặt, dáng người đến giọng nói và các cử chỉ thông thường sao cho khán giả không cảm thấy xa lạ, gượng ép. Ông nhớ lại, khi lần đầu tiên được giao thể hiện hình tượng Bác trong vở Đêm trắng của Đoàn nghệ thuật Trường Sơn năm 1987, “tôi đã vạch ra kế hoạch nghiên cứu và làm việc: sáng tập cùng anh em trong đoàn, chiều nghiên cứu tài liệu và xem phim tư liệu, tối mở băng nghe giọng nói của Bác. Tôi xác định phải thể hiện được giọng nói tương đối giống với giọng của Bác, phong thái và dáng dấp cũng phải tương đối giống Bác, để từ đó làm toát lên thần thái, chiều sâu nội tâm của nhân vật...”. Và mỗi lần vào vai Bác Hồ, ông đều nghiên cứu để tìm ra những nét riêng biệt làm cho vai diễn phong phú hơn và không bị lặp.

Chủ tịch Hồ Chí Minh không phải là một nhân vật lịch sử xa vời chỉ được lưu danh trong văn tự, sử sách; hình ảnh của Người quá gần gũi với nhân dân. Nếu thể hiện Người thiếu sự chân thực lịch sử căn bản sẽ không được thừa nhận. Vì vậy, ngoài việc nghệ sỹ diễn xuất nghiên cứu đời sống tâm hồn, khí chất, lời nói, cử chỉ, tác phong của Người, những chi tiết, đặc điểm diện mạo của Bác phải được các nghệ sỹ hóa trang chăm chút tỉ mỉ. Việc đó rất quan trọng cho cảm thụ của khán giả, đồng thời giúp diễn viên thêm tự tin khi hóa thân, nhập thần vào hình tượng Bác Hồ. Như cố nghệ sỹ Nhữ Đình Nguyên từng phải dành 3 tiếng để hóa trang cho NSƯT Sỹ Hùng mới ưng ý; trước đó hai ông còn rủ nhau giảm ăn để có được một chân dung nghệ thuật Bác hoàn chỉnh...

Tại hội thảo Nghệ thuật sân khấu thể hiện hình tượng bác Hồ do hội nghệ sỹ sân khấu Việt Nam và trung tâm Nghiên cứáu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc tổ chức sáng 17.5 tại Hà Nội, các đại biểu đều cho rằng, thể hiện hình tượng Bác Hồ trên sân khấu là một quá trình nhận thức, khám phá và sáng tạo lâu dài. Đó là nhiệm vụ mang tính trách nhiệm đòi hỏi đội ngũ nghệ sỹ cần tiếp tục vươn lên hơn nữa về nhiều mặt, từ ý thức công dân, tinh thần nghệ sỹ - chiến sỹ đến phát huy tài năng và chuyên môn nghề nghiệp. Nghệ sỹ Đức Trung khẳng định: “thể hiện hình tượng Bác Hồ thành công hay không phải từ lòng kính yêu Bác chân thành và lao động nghiêm túc. Hy vọng các nghệ sỹ hôm nay sẽ xây dựng được những tác phẩm nghệ thuật công phu hơn, viết và diễn hay hơn, tinh túy hơn những tác phẩm của 20 - 30 năm trước mà chúng tôi đã làm”.