Hình thức thể hiện mới cho thơ

      ĐƯA THƠ LÊN MẠNG
      Trên thế giới hiện nay, cứ hai người sử dụng internet thì có một người thích mở trang web riêng – nếu đấy lại là người làm thơ hoặc yêu thơ nữa, thì chúng ta hẳn đoán được trang web đó có những gì... Hàng ngàn, hàng vạn những trang web tự làm như thế đang mọc lên nhan nhản trên mạng khiến chúng ta bị ngợp. Song, rốt cuộc thì chúng ta cũng cũng hiểu được nỗi lòng của những người tạo nên trang web: Đây là lãnh địa của họ, mà ở đâu mới là chỗ cho thơ – liệu có phải là ở trên mạng? 
      Mạng là một lĩnh vực khá dân chủ, bất cứ ai có nguyện vọng đều có thể đưa thơ của mình lên đâæy. Đương nhiên, không phải bài thơ nào cũng tìm ra người đọc của mình, nhưng đa số thơ đã lên mạng đều có hồi âm, những lời bình luận, góp ý... 
      Có một thực tế: Nhà thơ chuyên nghiệp hiếm khi chịu công bố sáng tạo tâm huyết của mình lên những “tờ báo tường cổ súy cho nền dân chủ” như thế. Bản thân một nghệ thuật nghiêm túc đã tự trang bị đủ để sống một cuộc sống phi dân chủ và nếu muốn tìm đến sự bình đẳng và công tâm. Thường thì giới nhà thơ thích hội thảo bàn tròn hoặc viết thư, đàm thoại với đồng nghiệp... 
      Nhưng dẫu sao, những trang web thơ vẫn có đông người bỏ thời gian vào truy cập, và bản thân điều đó đủ nói lên rằng: Chính thơ chứ không phải thứ gì khác có một sức thu hút diệu kỳ, và những bài thơ được cư dân mạng bàn luận là những tác phẩm thi ca hoàn toàn xứng đáng buộc ta phải công nhận ý nghĩa văn hóa của trang web thơ. Dẫu gì thì gì, lượng người đọc thơ ngày một đông đảo! Và đối với những người muốn thử sức trong làng thơ, thì việc đưa những “đứa con tinh thần” lên mạng cũng tương tự như cất một đồ vật vào ngăn kéo bàn viết, một dạng ngăn kéo công khai, để thơ được lưu lại và được nhuận sắc khi có điều kiện.
      Nhân đây cũng xin cung cấp một thông tin: Phương pháp công bố thơ cổ điển vẫn là bất khả thay thế. Bản thân những người tạo nên trang web thơ cũng phải thú nhận rằng họ vẫn thích nhất phương pháp đọc thơ trên giấy trắng mực đen: Bởi vì khi ngồi trước máy tính, bao giờ người ta cũng mang một cảm giác ngồi bên bàn làm việc! Cho nên, một số bài thơ lý thú từ trang web vẫn cứ tìm đến các tòa soạn mong được công bố trên... trang in!
      THƠ THỜI NGHE NHÌN
      Bây giờ, trong tay ta đã có những camera kỹ thuật số vào hạng không xoàng, việc hiển thị hóa những nghệ thuật còn chưa hiển thị đã không còn gặp khó khăn, và mỗi cá nhân đã đủ sức ghi hình để biên tập thơ mình thành một bộ phim nho nhỏ. Những tác phẩm thơ ở dạng phim ngắn đã ra đời một cách tự phát và cùng lúc ở nhiều địa điểm: Đức, Latvia... Tại Liên hoan Sách mở Quốc tế Moskva mùa hè năm 2006, đã thấy một số nhà thơ trình làng phim ngắn.  
      Khán giả được thấy những câu thơ vang lên và còn thấy những gì trong phim? 
      Phương án thứ nhất – là sự minh họa trực tiếp cho bài thơ. Phương án thứ hai - những gì “đồng thanh tương ứng đồng khí tương cầu” với phần âm thanh của thơ. Phương án thứ ba – nhà thơ đang đọc tác phẩm của mình. Phương án thứ tư – cả một công trình nghệ thuật tổng hợp được tạo riêng cho thơ (tranh, ảnh, những trường đoạn có diễn viên thể hiện hoặc đôi khi có cả những đoạn phim hoạt hình...). Phương án thứ năm – văn bản tác phẩm thơ được bắn chữ lên khuôn hình. Tất cả các phương án kể trên được lồng ghép vào trong khuôn khổ một bài thơ, một tác phẩm thơ, thông qua một lối lắp ghép (montage) khá là nhanh gọn.
      Việc sử dụng nhạc đệm cũng có một sức quyến rũ nhất định, tuy nhiên, vùng khả thi để đạt tới thành công là rất hẹp. Nếu như đưa âm nhạc vào như một thành tố độc lập để làm nên tầng thứ ba, ngoài tầng thơ và tầng hình ảnh, sự chú ý của khán giả sẽ rất dễ bị phân tán. Nếu như âm nhạc được dùng để đệm theo tiết tấu của thơ thì sẽ gặp tình trạng thơ không hẳn thơ, ca khúc không hẳn ca khúc. 
      Nổi lên một công thức cứng có thể mang lại thành công cho phim ngắn thơ. Thứ nhất: Cần có bài thơ hay và phần hình ảnh không phải đóng vai trò đệm lót. Trong những phim khá nhất, phần hình ảnh là một trong những thành tố của tổng phổ tác phẩm thơ. Thứ hai: Phong cách đọc thơ phải là của tác giả, chứ không phải diễn xuất của diễn viên. Thậm chí còn cần hơn thế nữa: Bản thân nhà thơ – tác giả bài thơ có thể trực tiếp tham gia trình diễn, nghĩa là sắm vai để thể hiện chính bản thân mình; hoặc có thể là đối tượng khách quan như người bình luận trong những bộ phim thường thấy. Chính khả năng thứ hai này sẽ giúp nhà thơ đứng chắc chân trong địa hạt của văn chương. Và điều kiện thứ ba dẫn tới thành công – tính mức độ của trữ lượng hình ảnh.
      Mỗi một sự khởi đầu đều có thể bị khép lại, mà cũng có thể được tiếp tục triển khai. Nếu như nhà thơ vững tin ở sứ mệnh của mình - làm một nhà thơ, chứ không phải một diễn viên “cầm cờ chạy hiệu” trên sân khấu - và thơ phải ra thơ (chứ không phải là nguyên cớ dẫn đến sự đàm tiếu), thì ngại gì mà không khám phá những không gian lý thú cho việc sáng tạo của mình.

      ROCK – OPERA - THƠ
      Sau thời hoàng kim của thơ Xô viết thập niên 60 thế kỷ vừa qua, nhà thơ và tác phẩm thơ có vị trí cao, thu hút một cử tọa đông đảo, kể cả trước sân vận động hoặc quảng trường... Evgheny Evtushenko – một trong số thủ lĩnh trẻ ngày nào nay đã thành một nhà thơ tuổi thất thập, mặc dầu vậy ông vẫn không ngừng giương cao ngọn cờ thơ. Cuối năm 2007, có tin ông đã được Cộng đồng quốc tế của người Do Thái nhất trí đề nghị Viện Hàn lâm Hoàng gia Thụy Điển xét tặng giải Nobel văn học; còn ở trong nước, một sự kiện văn hóa Nga liên quan đến nhà thơ cũng được tổ chức: Công diễn vở rock-opera-thơ Những bông tuyết trắng bay của nhạc sĩ Gleb Mai, trên cơ sở những tác phẩm thơ tiêu biểu của E. Evtushenko. Được biết, đêm khai diễn tại sân vận động Olympic, Moskva, thu hút khoảng 20.000 khán giả. 
      Nhà thơ Evgeny Evtushenko kể lại: “Cách đây 25 năm, nhạc sĩ Gleb Mai có cùng tôi làm bộ phim Đám tang Stalin, và hoàn toàn bất ngờ, ông đề nghị tôi cho phép làm một chương trình âm nhạc theo các bài thơ của tôi. Đến khi được ông cho nghe thử, tôi hết sức ngạc nhiên, bởi vì bỗng đâu những bài thơ trữ tình tôi viết trong những thời gian khác nhau, dành tặng những người phụ nữ khác nhau, nay được xâu chuỗi lại trong một chương trình âm nhạc. Điều này làm tôi sửng sốt – không còn nữa những hình tượng cụ thể từng ở đằng sau những con chữ, tất cả đã được chung đúc lại, và đề tài không chỉ là mối quan hệ tương tác giữa những người phụ nữ với nhau, mà là mối quan hệ tương tác với chính các xúc cảm yêu đương... Trong nhạc của Gleb Mai, tất cả các bài thơ được liên kết với nhau, và khi được nghe lần đầu, tôi có cảm giác, nếu biết viết nhạc, tôi cũng viết na ná như thế. Phiên bản đầu tiên được nhóm Arax thể hiện và thu âm từ 25 năm về trước, lượng đĩa bán được hết sức lớn, mặc dầu vở rock-opera đó chưa được công diễn. Nhưng cách đây ít lâu, tôi lại thấy đĩa nhạc đó xuất hiện, một hãng mới ra đời đã quyết định tái bản nó. Thoạt đầu, chúng tôi tức giận vì họ không xin phép, cứ làm lậu; sau đó mới vỡ lẽ là do họ chẳng biết cách nào để tìm đến chúng tôi. Thêm vào đó, họ còn bào chữa bằng câu: “Bây giờ người ta đang thích loại này”. Bản thân tôi lâu nay đã không nghe lại, tôi bèn nghe và bảo: “Gleb này, đề tài của chúng ta cần được tiếp tục”. Hơn nữa, bây giờ trên sàn diễn ca nhạc, người ta vẫn phải nghe một lô một lốc những lời hát rất tồi – ai cũng tưởng rằng mình có thể viết nên ca khúc. Gleb Mai lấy thêm một số bài thơ mới và chỉnh lý phần nhạc, ông biết kết hợp những cái khó bề kết hợp... Chúng ta biết rằng, tất cả các vở rock-opera đều liên quan tới một nhân vật cụ thể, còn rock-opera-thơ là cuộc phiêu lưu của một tâm hồn. Trong một con người vốn có rất nhiều con người, và vở Những bông tuyết trắng bay – đó là những cuộc phiêu lưu của nhiều con người được tập hợp lại trong một nhân vật.

   Tường Anh dịch