Đảng ta sớm nhận thức được tầm quan trọng của Khoa học - Công nghệ nên đã dành nhiều điều kiện cho Khoa học - Công nghệ ở nước ta phát triển, đã ban hành khá nhiều và tương đối đầy đủ các định hướng chiến lược, cơ chế và chính sách phát triển Khoa học - Công nghệ. Trong đó có thể kể đến như: Nghị quyết Hội nghị Trung ương 2 Khóa VIII (năm 1996) về định hướng chiến lược phát triển Khoa học - Công nghệ trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; Kết luận của Hội nghị Trung ương 6 Khóa IX (năm 2002), Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI (năm 2011) và gần đây nhất là Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 Khóa XI về Phát triển Khoa học - Công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) cũng đã khẳng định: Hình thành đồng bộ cơ chế, chính sách khuyến khích sáng tạo, trọng dụng nhân tài và đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ.
Từ những chủ trương của Đảng, pháp luật nước ta trong lĩnh vực Khoa học - Công nghệ đã được ban hành khá đầy đủ, gồm 8 đạo luật(*) và hàng loạt văn bản hướng dẫn thi hành, nhiều văn bản quan trọng khác về xây dựng tiềm lực và đổi mới cơ chế quản lý Khoa học - Công nghệ cũng đã không ngừng được ban hành, bổ sung và hoàn thiện nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo trong hoạt động Khoa học - Công nghệ.
Nhìn lại quá trình xây dựng các văn bản pháp luật tại các kỳ họp của QH, nhiều đạo luật đã được QH sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới đã có nhiều tác động đến sự phát triển của Khoa học - Công nghệ nước nhà. Đặc biệt, Hiến pháp 2013, có hiệu lực từ 1.1.2014, đã hiến định nhiều chủ trương, đường lối của Đảng trong tình hình mới, tiếp tục khẳng định cùng với giáo dục và đào tạo, Khoa học - Công nghệ là quốc sách hàng đầu, đã xác định vị trí, vai trò quan trọng của Khoa học - Công nghệ đối với yêu cầu đổi mới mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nền kinh tế theo hướng nâng cao chất lượng, hiệu quả và năng lực cạnh tranh, phát triển đất nước nhanh và bền vững. Hiến pháp 2013 đã đưa Khoa học - Công nghệ từ vị thế giữ vai trò then chốt, là động lực thúc đẩy phát triển đất nước (Hiến pháp năm 1992) lên vị trí phát triển Khoa học - Công nghệ là quốc sách hàng đầu, giữ vai trò then chốt trong sự nghiệp phát triển KT-XH của đất nước.
Để khẳng định rõ các quan điểm tự do sáng tạo, Hiến pháp đã quy định: Mọi người có quyền nghiên cứu khoa học và công nghệ, sáng tạo văn học, nghệ thuật và thụ hưởng lợi ích từ các hoạt động đó (Điều 40). Quy định này trở thành quyền của con người, khẳng định mọi người được tự do nghiên cứu khoa học, tự do tìm tòi, suy nghĩ để đưa ra các phát minh, sáng chế, sáng kiến kỹ thuật, hợp lý hóa sản xuất... tạo ra các sản phẩm công nghệ, công trình khoa học.
Trong năm 2013, Luật Khoa học và Công nghệ năm 2000 cũng được sửa đổi, đã tiếp cận những tư tưởng và nội dung mới của Hiến pháp, được QH thảo luận, cho ý kiến và thông qua, tạo ra khuôn khổ pháp lý mới để thể chế hóa quan điểm của Đảng trong hoạt động Khoa học - Công nghệ. Việc sửa đổi Luật Khoa học và Công nghệ, có hiệu lực từ ngày 1.1.2014, được coi là tháo gỡ những nút thắt, tạo bước đột phá cơ bản trong hoạt động Khoa học - Công nghệ, nổi bật là:
Thứ nhất là đổi mới về tổ chức Khoa học - Công nghệ. Mọi tổ chức, cá nhân đều có quyền đề xuất ý tưởng nghiên cứu hoặc đặt hàng nghiên cứu cho nhà khoa học. Mô hình đặt hàng đối với nhà khoa học, được coi là phương thức tối ưu nhằm gắn mục tiêu của nghiên cứu Khoa học - Công nghệ với những vấn đề thực tiễn, tránh được tình trạng kết quả nghiên cứu sau khi nghiệm thu không có địa chỉ ứng dụng. Luật đưa ra quy định về đánh giá, xếp hạng các tổ chức Khoa học - Công nghệ. Đây là cơ sở xem xét tuyển chọn tổ chức chủ trì thực hiện nhiệm vụ Khoa học - Công nghệ với chính sách ưu tiên đầu tư từ ngân sách nhà nước, cho vay, tài trợ, bảo lãnh vốn vay từ các quỹ trong lĩnh vực Khoa học - Công nghệ thông qua các Quỹ phát triển Khoa học - Công nghệ, Quỹ đổi mới công nghệ, Quỹ đầu tư mạo hiểm công nghệ cao.
Thứ hai là đột phá về chính sách sử dụng và đãi ngộ cán bộ Khoa học - Công nghệ, trong đó có đãi ngộ về lương, phụ cấp trách nhiệm, đi dự các hội nghị quốc tế... đối với nhà khoa học đầu ngành, trình độ cao, hoặc đang chủ trì các đề tài, dự án quốc gia. Đặc biệt tạo điều kiện cho nhà khoa học được đầu tư cơ sở vật chất và nguồn nhân lực để tổ chức nghiên cứu. Nhà khoa học được ưu đãi về thuế thu nhập cá nhân từ hoạt động Khoa học - Công nghệ. Luật cũng đưa ra những quy định cụ thể trách nhiệm của Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Khoa học và Công nghệ, các bộ, ngành, địa phương trong việc đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài về Khoa học - Công nghệ. Chính sách cụ thể đối với nhà khoa học được giao chủ trì đề tài, dự án quan trọng cấp quốc gia, nhà khoa học trẻ tài năng, thu hút cá nhân hoạt động Khoa học - Công nghệ là người Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia nước ngoài cũng được quy định cụ thể trong Luật.
Thứ ba là đổi mới về phương thức đầu tư cho Khoa học - Công nghệ. Thực tế hoạt động Khoa học - Công nghệ đã cho thấy những vướng mắc về cơ chế tài chính và đầu tư cho Khoa học - Công nghệ là cản trở lớn nhất trong nhiều năm qua. Nhà nước bảo đảm chi cho Khoa học - Công nghệ từ 2% trở lên trong tổng chi ngân sách nhà nước hàng năm và tăng dần theo yêu cầu phát triển của sự nghiệp Khoa học - Công nghệ. Việc phân bổ ngân sách nhà nước dành cho Khoa học - Công nghệ của năm sau được thực hiện trên cơ sở nhu cầu của thực tiễn và kết quả sử dụng ngân sách đã được phân bổ, các doanh nghiệp phải dành một phần lợi nhuận trước thuế của họ để đầu tư lại cho nghiên cứu và phát triển (R&D) thông qua việc thành lập Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ của doanh nghiệp
Ở các nước phát triển, phần lớn tiền đầu tư cho nghiên cứu Khoa học - Công nghệ đến từ các doanh nghiệp, còn nhà nước chỉ chi khoảng 25-30% cho các nghiên cứu cơ bản và các đề án có tầm quan trọng chiến lược. Ở nước ta, do năng lực các doanh nghiệp còn nhỏ, nhu cầu đổi mới sáng tạo để tồn tại và phát triển chưa cao nên không nhiều doanh nghiệp tự ý thức được việc này. Theo quy định của Luật Khoa học và Công nghệ 2013, thì doanh nghiệp phải trích một phần lợi nhuận để tái đầu tư cho R&D nhằm đổi mới công nghệ, nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm.
Để khuyến khích phát triển loại hình doanh nghiệp Khoa học - Công nghệ, Luật quy định doanh nghiệp Khoa học - Công nghệ được hưởng ưu đãi trong giao quyền sử dụng hoặc quyền sở hữu kết quả Khoa học - Công nghệ thuộc sở hữu nhà nước; được miễn, giảm thuế thu nhập doanh nghiệp như doanh nghiệp thành lập mới từ dự án đầu tư thuộc lĩnh vực công nghệ cao; được miễn lệ phí trước bạ khi đăng ký quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà; được ưu tiên thuê đất, cơ sở hạ tầng trong các khu công nghiệp, khu chế xuất, khu kinh tế, khu công nghệ cao; được hưởng các chính sách ưu đãi về tín dụng đầu tư; được ưu tiên sử dụng trang thiết bị phục vụ cho hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ tại các phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia, cơ sở ươm tạo công nghệ, ươm tạo doanh nghiệp, cơ sở nghiên cứu Khoa học - Công nghệ của Nhà nước.
Thứ tư là đổi mới về ứng dụng kết quả nghiên cứu và phổ biến kiến thức Khoa học - Công nghệ. Tổ chức, cá nhân chủ trì thực hiện đề tài, dự án được ưu tiên khi triển khai ứng dụng, chuyển giao kết quả nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ; được hưởng ưu đãi về thuế, tín dụng và các ưu đãi khác. Quy định này nhằm đẩy mạnh việc ứng dụng kết quả nghiên cứu vào phục vụ sản xuất và đời sống, khắc phục tình trạng kết quả nghiên cứu bỏ ngăn kéo trước đây.
Thứ năm là đổi mới quản lý và sử dụng ngân sách nhà nước, tài chính cho nghiên cứu Khoa học - Công nghệ. Việc quản lý và sử dụng ngân sách nhà nước cho nghiên cứu Khoa học - Công nghệ được đổi mới thông qua Quỹ phát triển Khoa học và Công nghệ quốc gia và các Quỹ phát triển Khoa học và Công nghệ. Mô hình quỹ phát triển Khoa học - Công nghệ được hầu hết các nước tiên tiến áp dụng, cho phép quản lý và sử dụng kinh phí theo phương thức khoán đến sản phẩm cuối cùng, khắc phục tình trạng phức tạp, nhiêu khê, chiếm quá nhiều thời gian, công sức của nhà khoa học và nhà quản lý do việc quản lý hành chính, thanh toán, quyết toán theo năm kế hoạch. Bên cạnh Quỹ phát triển Khoa học - Công nghệ, còn có Quỹ đổi mới công nghệ và Quỹ đầu tư mạo hiểm được hoạt động theo Luật Chuyển giao công nghệ và Luật Công nghệ cao.
Thứ sáu là hội nhập quốc tế về Khoa học - Công nghệ. Nhằm tận dụng và phát huy các nguồn lực quốc tế về Khoa học - Công nghệ, bên cạnh các quy định về đa dạng hóa các hoạt động hội nhập quốc tế, Luật đưa ra một số quy định về các biện pháp thúc đẩy hội nhập quốc tế về Khoa học - Công nghệ như xây dựng một số tổ chức, nhóm nghiên cứu Khoa học - Công nghệ đạt tiêu chuẩn khu vực, quốc tế; tăng cường hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về Khoa học - Công nghệ, hệ thống phòng thí nghiệm trọng điểm đạt tiêu chuẩn khu vực, quốc tế; kết nối mạng thông tin tiên tiến, hiện đại của khu vực và quốc tế về nghiên cứu và đào tạo; hoàn thiện cơ chế, chính sách ưu đãi, hỗ trợ để các tổ chức, cá nhân Việt Nam tham gia các hoạt động hội nhập quốc tế về Khoa học - Công nghệ; xây dựng cơ chế, chính sách thu hút tổ chức, cá nhân nước ngoài tham gia phát triển Khoa học - Công nghệ ở Việt Nam.
Thứ bảy là vinh danh các nhà khoa học, ngày khoa học. Ngoài những quy định về chung các loại giải thưởng Khoa học - Công nghệ của Nhà nước, giải thưởng Khoa học - Công nghệ của tổ chức và cá nhân, Luật Khoa học và Công nghệ còn quy định về danh hiệu vinh dự nhà nước đối với các nhà khoa học, nhà công nghệ có đóng góp đặc biệt xuất sắc cho sự nghiệp Khoa học - Công nghệ. Bên cạnh đó, Luật còn quy định lấy ngày 18.5 hàng năm là Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Trong dịp kỷ niệm Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam đầu tiên vào năm 2014 vừa qua, đã có rất nhiều các hoạt động hữu ích về Khoa học - Công nghệ được tổ chức ở các địa phương, bộ ngành, đã mang lại nhiều ý nghĩa và kết quả thiết thực.
Bên cạnh việc ban hành Hiến pháp, Luật Khoa học và Công nghệ 2013, những năm qua QH tiếp tục ban hành những đạo luật sửa đổi, bổ sung về tài chính, ngân sách, đầu tư, kinh doanh, dân sự... Những đạo luật này đã hỗ trợ hoàn thiện hệ thống pháp luật về Khoa học - Công nghệ; những đạo luật đã được ban hành trước đây như Bộ Luật dân sự, Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Công nghệ cao, Luật Chất lượng sản phẩm hàng hóa, Luật Tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật... cần được nghiên cứu sửa đổi theo tinh thần Hiến pháp mới. Công việc này đòi hỏi phải có sự nghiên cứu kỹ lưỡng, có hệ thống, nội dung và lộ trình sửa đổi các văn bản luật phù hợp với yêu cầu và đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước.
Bác Hồ của chúng ta đã dạy: Gặp thời một tốt cũng thành công. Thời điểm này, mặc dù đất nước đang còn khó khăn, nhưng cũng đang có rất nhiều cơ hội để vươn lên. Lịch sử không đợi ta, không cho phép ai chờ đợi, chần chừ khi muốn phát triển. Tục ngữ có câu vận may không đến hai lần. Mấy chục năm qua đã cho chúng ta nhiều bài học quý giá. Những cơ hội có thể kể đến:
Một, đây là thời điểm mà một số nước lớn đang tìm mọi cách trỗi dậy, muốn đứng đầu thế giới, nhưng Khoa học - Công nghệå của họ chưa đạt được tầm như vậy nên họ không thể làm như vậy. Vì thế, trước mắt, họ sẽ nỗ lực thiết lập bá quyền khu vực thay vì bá quyền toàn cầu, đồng thời tìm mọi cách để không có cường quốc đối thủ nào thống trị được khu vực khác – để rồi từng bước đạt mục tiêu cuối cùng là nắm được tối đa phần quyền lực của mình đối với thế giới. Việt Nam chúng ta cũng như bất cứ quốc gia nào khác cần sinh tồn và phát triển là mục tiêu quan trọng nhất, buộc phải quan tâm đến vấn đề an ninh để cạnh tranh quyền lực với các nhà nước khác. Trong lúc họ chưa đủ lực muốn gì làm nấy đó chính là cơ hội tồn tại của chúng ta.
Hai, sự trỗi dậy của một số nước có tiềm lực kinh tế lớn mà họ đang tuyên truyền đấy chính là sự trỗi dậy hòa bình, nhưng thực tế họ ứng xử với các quốc gia láng giềng trong thời gian gần đây hoàn toàn ngược lại làm cho cả thế giới đặc biệt nghi ngại. Nếu mối nghi ngại đó là sự thật thì đấy là một đại họa. Lúc đó yêu cầu giữ được chủ quyền của quốc gia trên biển là điều quan trọng nhất. Điều đó lúc này chính là cơ hội và thách thức đối với chúng ta.
Ba, để bảo toàn vị trí của mình trên thế giới, các nước tìm mọi cách để khống chế lẫn nhau, nhất là ở các nước trong top đứng đầu với các quốc gia có tiềm năng đang vươn lên chiếm ngôi đứng đầu. Vì thế cuộc cạnh tranh giữa các nước đang diễn ra rất quyết liệt, họ đang tìm cách lôi kéo các nước, trong đó có Việt Nam. Đây cũng chính là thời cơ cho chúng ta, mềm mỏng, khôn ngoan chúng ta sẽ có nhiều thuận lợi.
Bốn, trong một thế giới mà không ít quốc gia có tiềm lực quân sự mạnh, nhưng họ cũng phải đứng trước một sự thật chính là các nước này cũng có xu hướng sợ hãi nhau, bởi không ai biết được ai sẽ nắm quyền trong tương lai. Sự sợ hãi còn được nhân lên nhiều trước thực tế hệ thống quốc tế đã rất khó bị kiểm soát. Xác định như vậy, cũng là cơ hội để chúng ta tiếp nhận những công nghệ hiện đại nhất cho tăng trưởng kinh tế nhanh và vững chắc, đi với đó là quân đội với một đội quân tinh nhuệ, chính quy, hiện đại, giàu lòng yêu nước.
Năm, điều quan trọng nhất, dưới sự lãnh đạo của Đảng ta, dân tộc ta đã vươn lên từ một nước không có tên trên bản đồ thế giới đã trở thành một quốc gia được cả thế giới biết đến không chỉ trong chống giặc ngoại xâm mà cả trong công cuộc xây dựng đất nước, đặc biệt là thành tựu của gần 30 năm đổi mới mà rất ít nước trên thế giới có thể làm được như vậy.
Năm mới 2015 đang gõ cửa từng nhà và đánh thức chúng ta tiếp cận và vươn tới làm chủ Khoa học - Công nghệå, đưa Khoa học - Công nghệ trở thành lực lượng sản xuất trong phát triển KT-XH, đưa chúng ta bay cao tới chân trời mới. Lúc đó Khoa học - Công nghệ không chỉ là ngôn từ và giấc mơ đẹp, mà Khoa học - Công nghệ phải thực sự đi ra từ cuộc sống và quay trở lại cuộc sống, phục vụ ngày càng tốt hơn sản xuất và đời sống của nhân dân như Bác Hồ từng mong muốn và căn dặn. Chúng ta cần làm nhiều hơn nữa để có đủ niềm tin như vậy.
Năm mới, niềm tin mới, thắng lợi mới!
___________
(*) Luật Khoa học - Công nghệ năm 2000; Luật Sở hữu trí tuệ (2005), Luật Chuyển giao công nghệ (2005), Luật Tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật (2006), Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa (2007), Luật Công nghệ cao (2008), Luật Sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả (2010), Luật Đo lường (2011).
