Hát sắc bùa – Tục xông đất của người dân Thuận Lộc
Trong thời khắc giao thời của đất trời, của lòng người, trong âm thanh vui tai của các nhạc cụ thuần nông tự chế, những câu hát sắc bùa vang lên vui tai từ những “nghệ sĩ” dân gian không chuyên khi đến “xông đất” khiến gia chủ cảm thấy mùa xuân đã trọn vẹn hơn. Năm nay, do ảnh hưởng của dịch Covid-19, việc tụ tập đông người cũng như các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao truyền thống được tạm hoãn nhưng không vì thế mà làng quê bên ngọn núi Hồng (Xã Thuận Lộc, thị xã Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh) lại thiếu đi những câu hát sắc bùa chúc Xuân.
Mang lại may mắn cho năm mới
Theo quan niệm của người xưa, hát sắc bùa là hình thức diễn xướng tổng hợp có chức năng chúc tụng "người yên, vật thịnh" trong dịp Tết. Đội hát sắc bùa được ví là một đội quân hùng mạnh, tôn nghiêm có nhiệm vụ xua đuổi ma quỷ phá phách gia chủ, mang lại may mắn cho năm mới. Ở mỗi nơi, hình thức múa hát lại có những đặc trưng riêng có do môi trường và đặc điểm văn hóa của từng địa phương quy định, nhưng về cơ bản khá thống nhất.
Ở Thuận Lộc, một đội múa hát sắc bùa thường gồm 7 - 9 người, có khi lên đến chục người. Riêng thôn Thuận Sơn có tới 3 đội, thành viên của các đội được lựa chọn kỹ càng, là đàn ông khỏe mạnh, có cuộc sống ấm no, làm ăn may mắn, không có tang khó, khoang long (gia đình có người sinh nở). Đứng đầu mỗi đội là đội trưởng, người này ngoài bảo đảm các điều kiện nói trên còn phải có giọng hát tốt, có năng khiếu lĩnh xướng để đỡ giọng cho cả đội và có khả năng ứng xử tình huống nhanh. Nhạc cụ trong múa hát sắc bùa thường có trống cơm, trống tầm vông, cồng, xập xènh, sinh tre, sinh gỗ…
Thường vào sau giao thừa, toàn đội tập trung tại nhà đội trưởng, làm các nghi thức cần thiết như lạy ông vải, vái gia tiên, sau đó đội bắt đầu đi đến từng nhà để hát chúc mừng năm mới. Dưới sự chỉ huy của đội trưởng, toàn đội sắc bùa sẽ nổi nhạc, vỗ trống cơm, gõ sinh, đánh xập xènh và hát các bài hát sắc bùa với nội dung chúc tụng đầu xuân. Dọc đường thì đánh trống, gõ chậm rãi, gọi là đánh trống dậm, nghe khoan nhặt, bồi hồi nhưng khi dạo ngõ nhà ai thì tiếng trống, tiếng cồng trở nên dồn dập, thúc giục khiến cho gia chủ ở trong nhà đứng ngồi không yên, muốn chạy ngay ra cổng để đón đội vào.
Sau khi gia chủ ra mời, cả đội vào nhà và chúc năm mới rồi ngồi quây quần trên chiếu hoặc bàn ghế hát mừng gia chủ, uống chén rượu đầu xuân. Các bài hát sắc bùa có nhạc điệu giống nhau, dễ hát, dễ nhớ, dễ thuộc và gần gũi với đời sống dân dã thường được sáng tác sẵn và học thuộc. Theo ghi chép, trong thời kỳ chống Mỹ cứu nước (những năm 1960), thôn Thuận Sơn có cụ Trần Thiêm nổi tiếng là người văn hay, chữ tốt, đặc biệt cụ sáng tác rất nhiều bài hát sắc bùa mà đến hôm nay, con cháu vẫn còn thuộc làu và không năm nào thiếu bài của cụ, như bài chúc năm mới này được sáng tác vào năm 1957:
"Màn vây chiếu phủ dập dìu
Ông bà càng thọ, tuổi nhiều càng vinh
Gọi rằng chúc tết hòa bình
Chúng tôi kính chúc gia đình tiến lên!"
Món ăn tinh thần không thể thiếu
Những thế hệ sau này vẫn truyền tai nhau các bài hát xưa và cải biến thành những nội dung mang hơi thở của cuộc sống hiện đại. Cụ Phan Thị Hồng, người dân Thuận Sơn, xã Thuận Lộc vẫn quen gọi là bà cụ Nghinh (gọi theo tên con cả) được người dân nơi đây ví là người “giữ lửa” sắc bùa. Năm nay đã 86 tuổi, sức khỏe đã yếu hơn nhưng không vì thế mà cụ “quên” không sáng tác bài hát mới mừng tân xuân. Những bài hát của cụ đều mang hơi thở của nông thôn mới, là chúc tụng đầu xuân và mừng các thành quả của gia đình đã đạt được:
"Đầu xuân năm mới bước vào.
Nay đoàn văn nghệ kính chào toàn gia.
Mừng xuân mừng Đảng, mừng ta.
Mừng nông thôn mới sẵn sàng tiến lên
Cháu con công tác mọi miền
Cùng về ăn Tết cổ truyền cha ông
Lòng thành kính viếng tổ tông
Hương hoa quả ngọt bánh chưng xôi gà
Đầu xuân con cháu chúng ta
Sắc bùa trống nhạc câu ca hát mừng..."
Lời ca ngợi Đảng, Bác Hồ, ca ngợi quê hương Thuận Lộc anh hùng, chào mừng các ngày lễ lớn của đất nước. Đặc biệt là ca ngợi những kết quả đạt được trong phong trào xây dựng nông thôn mới cứ thế cất lên sôi động suốt đêm giao thừa bao mùa xuân qua:
"Thuận Lộc phong cảnh hữu tình
Trung tâm văn hóa xã mình vui thêm
Quê ta đất mẹ dịu hiền
Toàn dân yêu nước sử biên sáng ngời"
Hay:
"Lòng dân ý Đảng vững vàng
Sức người sức của sẵn sàng góp vô
Đến làng Phúc Hội nổi lên
Tâm tư nhiệt huyết đổ xô cộng đồng
Toàn dân đoàn kết một lòng
Làm giàu kinh tế vô cùng tiến lên"
Và những câu hát năm nay cũng không khiếu thông điệp 5K trong công cuộc phòng, chống Covid-19:
Cháu con công tác mọi miền
Cùng về ăn Tết cổ truyền cha ông
Khai báo y tế nhớ không
Đi ra ngoài ngõ nhớ dùng khẩu trang
Ngày xuân xin chớ lang thang
Không tập trung đông kẻo làng nước lo
Khoảng cách khử khuẩn nhớ cho
Vui xuân ấm áp bình yên mọi nhà
Đầu xuân con cháu chúng ta
Sắc bùa trống nhạc câu ca hát mừng..."
Như món ăn tinh thần không thể thiếu mỗi dịp Tết đến xuân về, đối với mỗi một người dân Thuận Lộc, Tết sẽ không trọn vẹn nếu như không được đội hát sắc bùa đến xông đất. Bởi trong quan niệm của họ, nhờ hằng năm đội đến chúc Tết nên gia đình làm ăn khấm khá, sức khỏe dồi dào, con cháu hiếu thảo, chăm ngoan học giỏi, tình cảm gia đình, hàng xóm, láng giềng ngày càng gắn bó keo sơn. Không được tập trung đông như mọi năm nhưng “món ăn tinh thần độc đáo” này vẫn được thực hiện bằng cách chia nhỏ đội, nhóm, thành tốp của từng gia đình. Các đội vẫn sáng tác thêm lời mới và điệu mới, giữ gìn để dành sang năm, dịch bệnh bị đẩy lùi và sắc bùa lại rộn rã như xưa.
