Gửi VB - tứ thơ và chùm thơ

      21 bài, 50 trang in, tập thơ thuộc loại mỏng, nhẹ bỗng. Đề cập công việc làm thơ có hai bài: Hành trình của cây và Tập làm thơ. Ý kiến về đề tài này, Vàng Anh chưa vượt qua "bóng" của thi sĩ cha, có lẽ không sai. Thơ Chế Lan Viên về mảng này có hẳn một tập, Di cảo thơ tập III, hơn thế ở Vàng Anh, độ tuổi chín của nghề, những cái thuộc về kinh nghiệm... và trong tập hợp Gửi VB này(*) chị chỉ đưa in hai bài khiến sự so sánh trên khập khiễng vô cùng. Nhưng chỉ hai bài, ta nhận thấy một ý thức sáng rõ của một người thơ: Mỗi bài thơ tôi tôi giết ước mơ cây giết đến tận cùng/ thành bột giấy; và  thử khác với mình; rướn lên nào, cầu kỳ vào nào; tài năng hay không tài năng; những sáu cùng tám trong đống rơm bà ngoại... của một người sáng tác rất bình thường như bao người một khi đã buồn ngủ thì: nhai cái kẹo lạc dính hai hàm răng chẳng muốn mở miệng ngáp một lần.
      Bài Công chức chỉ ba dòng vượt khổ tới 52 chữ, bật hình ảnh thơ mới đến không ngờ: cái công tắc đèn mình là người đầu tiên đến chạm trong ngày. Phải là người mẫn cán như thế nào để cái công tắc đèn cỏn con ấy tự nhiên mà len vào thơ.

      2. Có hai cách phổ biến trong quá trình làm một tập thơ: theo chủ đề hoặc theo thời gian sáng tác. Gửi VB là tập hợp thơ trong quãng 6 năm sáng tác dù tác giả có ý thức tuyển chọn theo chủ đề.  Đấy là nguyên do tựa bài viết này tôi không để đọc Gửi VB mà là đọc thơ Vàng Anh. Để thấy qua tập thơ này, Vàng Anh đã để người việc (biên tập) lấn át con người thơ (in bị/còn ít) của mình quá thể.
      Thơ Vàng Anh, như những ý kiến đã phát: là những ghi chép, nhật ký ghi lại từ công việc, chuyến đi xa nhà... của chị. Bài thơ khởi từ những hình ảnh quan sát được, thường lạ, hoặc rất đỗi bình thường chuyển sang lối nói có thơ (nhiều cây bút trẻ thiếu, yếu khoản này) rồi vào kết với tứ thơ rõ rệt. Bài Danh sách chuyển nhà là đặc trưng nhất: hai cây cau, bức tranh thêu ba con voi, một đèn chùm, một đèn bàn, ba bình hoa Bát Tràng... rồi thì: hai nhà tắm mà một đã lâu không thể tắm, lồng chim hàng xóm sáng nào cũng hót, tiếng rao bánh khúc không rõ lời, tia nắng đúng chín giờ lọt qua khe cửa chạm đúng viên gạch số ba từ ngoài đếm vào từ trái đếm ra. Để ngày nào cũng thế, được ngồi đếm vào đếm ra... nỗi lòng người rời xa.
      Mười bài viết năm 2001, mười một bài của quãng thời gian năm năm tiếp theo (bài Trước khi đi Hội An không thấy ghi thời điểm viết nhưng dựa vào hai bài tiếp ngay sau đó một chùm thơ, có thể nó được sáng tác cùng năm 2004). Tập thơ như đã đề cập, nếu mang tựa chính là thơ Vàng Anh 2001-2006 thì nên đưa thêm một ít bài nữa. Còn nếu tác giả thật sự thích (quá) bài Gửi VB, vẫn có thể để tựa phụ này. Xin thứ lỗi vì góp ý này động chạm vào công việc chuyên môn của chị.
      3. Tứ thơ là khái niệm không dễ nắm bắt được dù chúng vẫn được nêu rõ trong nhiều giáo trình, tự điển bách khoa... Có thể hiểu tứ thơ là những câu chữ, hình ảnh, thực thể... qua "tay" người sáng tác, bằng những thủ pháp nghệ thuật, các biện pháp tu từ nâng lên thành hình tượng thơ; là ý nghĩ/nghĩa của nội dung được dồn đẩy khiến chúng trở nên lung linh, mờ ảo... nội hàm ngữ nghĩa vượt thoát thực tại, trở nên lóng lánh/bóng bẩy hơn. Hay như người ta vẫn nói, tứ thơ chính là phần hồn của thơ.
      Thơ Vàng Anh, qua tập Gửi VB này hầu hết đều có tứ, rất đáng để các cây thơ trẻ lưu tâm học tập. Có lẽ cũng vì cưu mang tứ, mà số lượng thơ chị lần in này đã không thể nhiều hơn?
      Tôi đã rất muốn được dẫn chứng và bàn thêm về tứ, cách lập tứ trong thơ Vàng Anh, nhưng như trên tôi đã viết, tứ thơ của chị thường nằm ở cuối bài thơ; phần nữa, lấy trích dẫn nhiều, lấy "tất tật" có thể bạn đọc không thấy cần thiết phải mua tập thơ để đọc, điều đó sẽ tổn hại tới quyền lợi tác giả cùng nhà xuất bản, đã được đề cập ngay trang 2 của tập thơ này.
      (Tìm kiếm với từ khóa tứ thơ trên google, không dưng thấy sợ cho không ít người viết vì sự hiểu và biết về tứ thơ. Mới thấy bể "biết" mênh mông và mới hiểu vì sao thơ ngày nay gần như vắng, không có tứ thơ. Bạn đọc có thể tìm hiểu thêm về tứ thơ qua đường link dưới đây: http://www.suutap.com/trinhcongson/default.asp?id=292&muc=22.
      Tôi bị "ám" mất một thời gian khi đọc thấy một bài viết lập luận bài thơ Gửi VB... là kiểu chơi chữ của tác giả - VA gửi VB, gửi cho chính mình. Những tưởng đây là một phát hiện độc đáo, thú vị của người đọc. Đến khi tôi đọc tận mắt Gửi VB, bài thơ mà Vàng Anh chọn tựa chung cả tập này, để rồi thấy lập luận trên lệch lạc và nặng tính suy diễn, chủ quan của người đã viết và mang in báo. Mời các bạn cùng đọc với tôi:
      Chúng ta là cá và nước
      Cá bơi và nước trôi
      Chúng ta là bánh mì và chả lụa 
      Bán riêng và ăn chung
      Hai khổ thơ mở đầu bài thơ và hai kẻ ghét Hà Nội/ hai vốc cát Quảng Trị/ hai ly trà đá Sài Gòn có thể hiểu theo kiểu hai trong một: VA gửi VB. Nhưng với: hai cái đầu tưởng lạnh như băng… thì VB phải hiểu là một cá thể thân thiết với tác giả sinh ở Quảng Trị, lớn ở Sài Gòn... chứ không thể hiểu đấy là lối chơi chữ mà người viết đã nói đăng trên một tờ báo lớn. Vậy VB là ai? Chắc tại tôi vô duyên, nên đã mail hỏi một lần... mà thôi ! 
      4. Tập thơ cho chúng ta hai chùm thơ - thơ liên kế. Không như các chùm (không biết mối gắn kết gì) mà chúng ta vẫn thấy trên mặt báo, chùm thơ Viết từ chuyến đi Hội An đáng ghi nhận. Đặc biệt là bài Trước khi đi Hội An, loại bài không mấy người làm thơ ý thức viết.
      Bộ ba còn lại là Để đi được xa thì..., Công chức và Về nhà (tôi có gán ghép không?, nhưng tác giả chẳng đã xếp liền kề ngay đầu tập thơ) là sự kết hợp khác: đi, đến nơi làm việc và trở về nhà. Tất nhiên là còn nhiều hình thức gắn kết khác, song tôi đề cập vì thực tế nền thơ chúng ta không có nhiều thơ chùm đúng nghĩa đến vậy.
      (Có những chùm thơ của tác giả A, B; chùm phân theo thể loại thơ như tứ tuyệt, lục bát; theo mùa thời gian; theo đối tượng thơ phản ánh: trăng, chó... trạng thái như say, yêu, ghen. Nhiều tập hợp thơ trên báo không rõ chùm, nhưng vẫn cứ xuất hiện nhiều đến phải có sự đánh tiếng này).
      5. Việc thẩm định, đánh giá... thơ là việc làm cực kỳ khó (lấy giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam 2006 mảng thơ là đủ). Thật hay là tập thơ Gửi VB đã được trao giải thưởng thơ của Hội Nhà văn Hà Nội năm 2007. Cùng góc độ người sáng tác, tôi ước một đôi chỗ - trong bài Công chức chưa bật rõ: người công chức của tác giả chỉ đến cơ quan sớm thôi chứ còn ngày làm việc và quãng thời gian cuối ngày cô có là người ra về cũng sớm sủa như đầu ngày? Thơ Vàng Anh đã rất cô đặc, nhưng một ít con chữ cắt được hay chưa thật chỉnh: nung ẩu (trong Danh sách chuyển nhà). Sản phẩm gốm không thể có sự đồng đều trong cùng một mẻ lò, không có khái niệm làm ẩu mà được; hay câu Bóng đèn cuối cùng của chung cư đã cháy (Ngày lạnh nhất Hà Nội) có thể bị hiểu sai khác...

Lê Anh Thu

      __________
      (*) Tập thơ của Phan Thị Anh, NXB Hội Nhà văn và Công ty Văn hóa Nhã Nam. Giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội 2007.

Lê Anh Thu