Gốm Luy Lâu ra biển

Cờ lau tập trận

Thương hiệu 2.000 năm

Huyện Thuận Thành, Bắc Ninh thời Bắc thuộc không chỉ là trung tâm chính trị, mà còn là trung tâm kinh tế, trung tâm văn hóa, tôn giáo lớn và cổ nhất của Việt Nam. Vùng Dâu - Luy Lâu là nơi sinh ra của Tứ Pháp, bốn nữ thần trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam, khởi nguồn Phật giáo Việt bản địa đầy huyền thoại những năm đầu công nguyên. Trung tâm đô thị Luy Lâu xưa còn để lại một nền văn hóa phong phú và đậm nét. Bên cạnh tranh Đông Hồ, ca trù Thanh Tương, rối nước Đồng Ngư, thì gốm Mãn Xá, với lò gốm cổ khai quật ở Bãi Định, đã được các nhà khoa học khẳng định là dòng gốm cổ nhất Việt Nam. Theo nhà sử học Dương Trung Quốc, các sản phẩm gốm Luy Lâu tìm thấy khi khai quật ở Nguyệt Đức, Thanh Khương, Bãi Định, Bãi Nổi, Hà Mãn... của Thuận Thành dễ nhận thấy nét nổi bật là loại men lạ mắt phủ màu xanh ô liu trầm ấm và trong vắt. Màu và chất liệu men làm cho người xem liên tưởng đến một dòng gốm có màu xanh ngả bí của gốm Thiệu Dương (Thanh Hóa), xuất hiện khoảng thế kỷ thứ III (TCN). Gốm Luy Lâu có lẽ cũng cùng niên đại, cách ngày nay trên dưới 2.000 năm.

Nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Việt đánh giá, dẫu hàng nghìn năm trôi qua, sản phẩm gốm cổ Luy Lâu vẫn là mẫu mực về mặt kỹ thuật, mỹ thuật. Những viên gạch gốm Luy Lâu có kích thước 50 x 25cm rất hiếm thấy. Ngoài yếu tố bền vững, nó còn được trang trí hoa văn khắc nổi hai bên cạnh và được tô điểm bằng lớp men ôliu trang nhã. Màu men trên gốm cổ Luy Lâu vào thời kỳ lò nung thô sơ, chỉ bằng củi rác thì rõ ràng là sự đột phá kỹ thuật và yếu tố bí quyết nguyên liệu. Nguyên liệu để chế tác men gốm là chất hữu cơ của các loại tro, trong đó có tro từ thân cây dâu được trồng ở vùng Dâu - Keo.

Tháp Hòa phong chùa Dâu

Hồi sinh dòng gốm cổ

Trải qua thời gian, thăng trầm của lịch sử, tưởng như sắc gốm Luy Lâu đã một đi không trở lại, nhưng nhờ đam mê, tâm huyết với di sản quý của ông cha, nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông đã khôi phục được dòng gốm cổ độc đáo này. Sinh ra và lớn lên ở làng Mãn Xá, Nguyễn Đăng Vông vẫn nhớ, thuở nhỏ được xem ông nội làm lợn đất, con giống đất, nung lửa rơm, quết phẩm màu bán ở chợ quê ngày Tết. Thuở còn cắp sách, Nguyễn Đăng Vông thường theo chân các nhà khảo cổ đi khai quật, tìm kiếm di chỉ gốm Phùng Nguyên, Đông Sơn trên khu Bãi Định. Gốm mê hoặc và ám ảnh tâm trí anh như duyên tiền định. Hết phổ thông anh theo học chuyên ngành mỹ thuật tại Trường Văn hóa nghệ thuật Hà Bắc (cũ). Kiến thức hội họa được trang bị bài bản đã bổ sung cho anh trong quá trình sáng tác mẫu sản phẩm gốm sau này.

Bôn ba khắp nơi sinh cơ, học nghề và khi đã thành danh trong làng gốm Bát Tràng (Hà Nội), Nguyễn Đăng Vông bắt đầu chú ý đến sản phẩm gốm quê mình vốn chỉ còn trong các bộ sưu tập hay trong những phát hiện của ngành khảo cổ. Anh nung nấu ý định khôi phục dòng gốm cổ Luy Lâu. Qua nhiều tháng ngày tìm tòi, Nguyễn Đăng Vông đã tìm ra bí quyết đất làm gốm phải chính là đất vùng Dâu. Đất bãi thêm chút tro than đốt từ thân cây dâu, chút sỏi đá của vùng rừng, vỏ sò vỏ điệp của biển... được luyện kỹ, mịn dẻo mà không quánh nát để khi chuốt đạt được những yêu cầu kỹ thuật cần thiết và khi phơi, nung không bị cong vênh, nổ, rạn. Nguyễn Đăng Vông đã hồi sinh được sắc màu men gốm cổ truyền của vùng Luy Lâu: màu xanh ôliu trầm ấm và trong trẻo, màu đỏ sậm mạnh mẽ, như thuở ông cha từng chế tác.

Thành công bước đầu khiến Nguyễn Đăng Vông mạnh dạn bước tiếp. Anh tập hợp những người bạn trong làng thành lập hợp tác xã, quyết hồi sinh nghề gốm. Qua hơn 8 năm đi vào hoạt động, hiện nay Hợp tác xã Gốm sứ mỹ nghệ Luy Lâu đã đi vào sản xuất khá ổn định với hơn 10 nhóm sản phẩm. Bình quân mỗi năm cơ sở sản xuất được 10.000 sản phẩm các loại. Hợp tác xã đã đăng ký bản quyền nhãn hiệu gốm Luy Lâu từ năm 2007 và đang xuất khẩu sản phẩm gốm Luy Lâu đến các thị trường Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản và châu Âu. Giám đốc Nguyễn Đăng Vông phấn khởi cho biết, từ ngày 13 - 15.1.2015, Hợp tác xã Gốm sứ mỹ nghệ Luy Lâu sẽ đưa khoảng 300 sản phẩm gốm tiêu biểu sang trưng bày tại Pháp theo lời mời của phía đối tác, mở đầu cho hành trình chinh phục thị trường Pháp và châu Âu.

Ấm rồng

Ước mơ tạo dựng không gian văn hóa gốm

Nguyễn Đăng Vông tâm sự, Thuận Thành là mảnh đất giàu truyền thống văn hóa có thể phát triển du lịch, đặc biệt là du lịch văn hóa tâm linh kết hợp với khám phá làng nghề. Khi nào gom góp được khoảng 10 tỷ đồng, hoặc có đối tác góp vốn, anh sẽ xây dựng tại Thuận Thành một không gian văn hóa gốm Luy Lâu. Không gian văn hóa gốm sẽ được dựng trên diện tích khoảng 1ha, từ nhà trưng bày hiện vật gốm cổ, hệ thống cột, mái nhà, trang trí cảnh quan sân vườn, đến bàn ghế, tiểu cảnh... tất cả sẽ được dựng bằng gốm. Cùng với các điểm văn hóa, làng nghề truyền thống, đây có thể trở thành địa chỉ thu hút khách du lịch, góp phần quảng bá thương hiệu gốm Luy Lâu và làm giàu cho quê hương.

Chủ tịch UBND huyện Thuận Thành Lê Đình Thanh cho biết, thời gian tới huyện sẽ tiếp tục có chính sách hỗ trợ về vốn, đất sản xuất để phát triển hợp tác xã gốm Luy Lâu, mở rộng quy mô sản xuất. Đồng thời, các công trình kiến trúc của huyện trong quá trình xây dựng được khuyến khích sử dụng sản phẩm gốm, đặc biệt là trung tâm văn hóa Luy Lâu sắp khánh thành. Ngoài ra, huyện định hướng để gốm sản xuất không chỉ sản phẩm đơn chiếc mà tiến tới sản xuất đại trà, gắn với hình ảnh văn hóa, di tích lịch sử địa phương như tranh Đông Hồ, biểu tượng chùa Bút Tháp, chùa Dâu... Như vậy, gốm Luy Lâu được bảo tồn, phát triển không chỉ phục vụ đời sống sinh hoạt của nhân dân mà còn chứa đựng những giá trị văn hóa.