Gốm Bàu Trúc - Dấu ấn văn hóa Chăm

Đất sét kể chuyện ngàn đời

Tồn tại từ khoảng cuối thế kỷ XII đến nay, làng Bàu Trúc, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận, được xem là một trong số rất ít làng gốm cổ ở Đông Nam Á còn lưu giữ kỹ thuật làm gốm thô sơ của người Sa Huỳnh cách đây khoảng 3000 năm.

Theo các vị cao niên, tổ nghề của làng gốm Bàu Trúc là thần Po Klaong Can. Truyền thuyết kể lại rằng, ngài đã dạy người dân làng làm gốm và trở thành vị thần được tôn thờ. Hàng năm, lễ hội cúng Tổ nghề được tổ chức long trọng vào tháng 1, tháng 4 và tháng 7 lịch Chăm, thể hiện lòng biết ơn của người dân đối với những người đã gìn giữ và phát triển nghề gốm truyền thống.

Gốm Bàu Trúc được tạo tác từ đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ Chăm. Điều độc đáo là quá trình làm gốm không có bàn xoay, không tráng men, thay vào đó, người làm sẽ đi xung quanh trụ hình tròn, dùng đôi tay xoa nặn khối đất để tạo hình sản phẩm, rồi tỉ mỉ điểm tô hoa văn, họa tiết cho sản phẩm thêm đẹp mắt. Bởi vậy, mỗi sản phẩm đều mang tính độc bản, thể hiện dấu ấn của nghệ nhân, đồng thời cũng là lăng kính phản ánh đời sống thường nhật, dấu ấn văn hóa và gửi gắm khát vọng tươi đẹp của cộng đồng dân cư.

Bà Trượng Thị Lan, làng Bàu Trúc, chia sẻ: “Ở làng, người Chăm vẫn giữ nghề gốm truyền thống qua nhiều đời. Tôi được mẹ truyền nghề, giờ tôi dạy lại cho con cháu”.

Đôi tay thoăn thoắt làm một bình gốm nhỏ, bà Trượng Thị Lan cho biết, nguyên liệu làm gốm bao gồm đất sét, cát, nước. Đất sét khai thác ở đồng ruộng, dụng cụ làm gốm và trang trí gốm cũng rất đơn giản, chỉ là những vòng tre, vải cuộn, vỏ sò…

Gốm nung ngoài trời bằng củi và rơm, không có lò cố định, nhiệt độ nung thấp, khoảng 800⁰C. Sản phẩm gốm truyền thống chủ yếu là vật dụng phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày, đồ dùng trong hoạt động tín ngưỡng, tôn giáo như nồi, niêu, chum, phù điêu, đèn gốm... Những năm gần đây, người làng Bàu Trúc còn làm gốm mỹ nghệ dùng để trang trí như các loại tượng, tháp Chăm, chậu, lọ hoa…

Với những giá trị đặc sắc, Nghệ thuật làm gốm của người Chăm được UNESCO chính thức đưa vào danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp từ năm 2022. Đây là sự khẳng định bản sắc văn hóa độc đáo của Việt Nam trong kho tàng di sản văn hóa thế giới; đồng thời tạo hiệu ứng tích cực, góp phần nâng cao nhận thức của công chúng và chính quyền địa phương trong tổ chức các hoạt động nhằm bảo tồn, phát huy và tạo sức sống mới cho di sản.

Bảo tồn tri thức nghề, tạo sức hấp dẫn du lịch

Ngoài nghệ thuật làm gốm thủ công với nhiều bí quyết và tri thức dân gian độc đáo, Bàu Trúc vẫn còn lưu giữ làng nghề cổ truyền theo chế độ mẫu hệ với nhiều nghi lễ, hội hè và nghệ thuật ca múa nhạc dân gian đặc sắc. Vì thế, từ khi được UNESCO ghi danh, đã có nhiều khách du lịch đến với cộng đồng; làng gốm Bàu Trúc trở thành điểm nhấn du lịch làng nghề của tỉnh Ninh Thuận. Nơi đây không chỉ trình diễn gốm mà còn gắn gốm với nghệ thuật ca múa nhạc và ẩm thực truyền thống phục vụ nhiều đoàn khách tham quan trong nước và quốc tế.

Ông Đàng Chí Quyết, người Chăm, Trưởng Ban quản lý Du lịch cộng đồng làng nghề gốm Bàu Trúc cho biết: “Được UNESCO ghi danh là niềm tự hào lớn đối với bà con ở làng gốm Bàu Trúc. Từ đó đến nay, chúng tôi đã mở các lớp dạy làm gốm, hướng dẫn viên du lịch cũng như ẩm thực, giúp bà con có thu nhập và giữ được nghề truyền thống. Để phát triển du lịch cộng đồng, cần cải thiện giao thông đến vùng khai thác đất sét và đền Po Klaong Can - nơi thờ tổ nghề gốm. Chúng tôi mong muốn được hỗ trợ nhiều hơn trong nhiều đào tạo, nâng cao tay nghề làm gốm, phát triển ẩm thực và văn hóa dân gian Chăm để hướng đến phát triển bền vững”.

Gia đình làm gốm qua nhiều đời và làm gốm từ năm 12 tuổi, bà Đàng Thị Lãy, làng Bàu Trúc, kể: “Hồi xưa, chúng tôi làm đồ truyền thống như lu, lò, nồi kho cá, lu đựng gạo, nước uống, giờ thêm đồ thủ công mỹ nghệ như bình, tượng con vật, tháp, thác nước… khách đặt gì, mình làm nấy. Khách du lịch đến đây đông nhất vào mùa hè và dịp Tết. Người Việt thường mua đa dạng mẫu, khách nước ngoài hay chọn những món nhỏ gọn. Từ khi được UNESCO ghi danh, nhờ công ty du lịch giới thiệu, khách đến đông hơn. Dù còn nhiều khó khăn nhưng chúng tôi ráng giữ nghề để truyền lại cho con cháu. Hy vọng nghề truyền thống của làng sẽ phát triển, bán được nhiều hàng, người dân có thu nhập ổn định hơn”.

Gốm Bàu Trúc không chỉ được sử dụng trong làng người Chăm mà còn lan tỏa ở khu vực miền Trung, Tây Nguyên và một số vùng ở châu Á với sản phẩm nổi tiếng là ché Chăm. Ngày nay, các sản phẩm gốm cũng góp mặt tại các hội thi gốm và được mang đi quảng bá tại các hội chợ, một số phòng trưng bày và quầy bán ở nước ngoài, thu hút khách đến tham quan, tìm hiểu và mua hàng bởi nét hoa văn tinh tế, độc đáo.

Sinh ra và lớn lên tại làng, gắn bó mật thiết với nghề truyền thống, đồng thời dành nhiều năm tháng miệt mài nghiên cứu về gốm Bàu Trúc, PGS.TS. Trương Văn Món, giảng viên cao cấp Khoa Nhân học, Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh lo ngại khi gốm Chăm đối mặt với nguy cơ mai một, do phải cạnh tranh khốc liệt với sản phẩm công nghiệp giá rẻ tràn lan.

Ông nhấn mạnh rằng, việc bảo tồn nghề gốm không đơn thuần là giữ gìn những sản phẩm hữu hình mà quan trọng hơn cả là phải bảo vệ nghề và tri thức dân gian đã được đúc kết qua bao thế hệ. Để làm được như vậy, cần có sự vào cuộc đồng bộ từ nhiều phía: cơ quan chức năng cần có chính sách hỗ trợ cụ thể; cộng đồng địa phương chung tay duy trì nghề và chủ động phát triển các hoạt động du lịch gắn liền với nghề gốm, tạo thêm nguồn thu và động lực phát triển bền vững.