Mặc dù Hiến pháp của nhiều nước không có quy định về việc nghị viện có quyền điều tra và thu thập chứng cứ nhằm thực hiện chức năng của mình, nhưng hàng loạt các văn bản của Tòa án Tối cao của nhiều nước, đặc biệt là các nước thuộc khối Pháp ngữ, lại quy định rằng: Điều tra là công cụ quan trọng của nghị viện để thực hiện chức năng lập pháp và giám sát. Nó như một thứ quyền được ngầm trao cho nghị viện. Quyền điều tra của nghị viện là quyền vốn được sử dụng trong quy trình lập pháp. Các cuộc điều tra có thể được nghị viện tiến hành nhằm thu thập thông tin về sự cần thiết cho việc soạn thảo các văn bản pháp luật mới và thẩm định tính hiệu lực của các văn bản đã được thông qua. Đồng thời, nghị viện tiến hành điều tra khi có những sự lạm dụng quyền lực, sự quản lý chính sách tồi hoặc có sự tham nhũng trong chính quyền. Hoạt động điều tra này nhằm tìm hiểu phẩm chất và kết quả hoạt động của các thành viên và quan chức các ngành, trong một số trường hợp đặt cơ sở cho việc luận tội (impeachment). Đặc biệt, ở một số nước châu Âu, vai trò của ủy ban điều tra tập trung vào việc giám sát các hoạt động của cá nhân thành viên cũng như tập thể chính phủ. Thông thường, các ủy ban dựa vào sự giúp đỡ của các chuyên gia ở bên ngoài trong việc tiến hành các cuộc điều trần có tính chất điều tra và thực hiện những nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể đối với các vấn đề liên quan.
Việc thành lập các ủy ban để điều tra về hoạt động của cơ quan hành pháp đặc biệt phổ biến ở các nước theo mô hình Cộng hòa Tổng thống. Nguyên nhân chính xuất phát từ nguyên tắc cơ quan lập pháp cần được thông tin về các hoạt động của các cơ quan hành pháp. Các ủy ban điều tra với thẩm quyền rộng lớn là nơi cung cấp nguồn thông tin chủ yếu cho nghị viện, thay thế cho các phiên hỏi - đáp hoặc chất vấn không có ở truyền thống của mô hình này. Bên cạnh đó, ở các nước này, quyền thành lập các ủy ban điều tra cũng xuất phát từ cơ chế “kiềm chế và đối trọng” trong tổ chức bộ máy nhà nước.
Ở các nước theo mô hình Nghị viện Anh, nghị viện cũng có thể thành lập các ủy ban điều tra. Điều này là do trong nhiều trường hợp, nghị viện cần phải có các thông tin xác thực hơn, cẩn trọng hơn trước khi đưa ra một quyết định về trách nhiệm của cơ quan hành pháp. Trong các trường hợp này, nghị viện không sử dụng các ủy ban thường trực là để bảo đảm tính hiệu quả của hoạt động điều tra bởi vì phạm vi điều tra của ủy ban có thể chuyên sâu hơn, cần đến cả các thành viên bên ngoài nghị viện chứ không chỉ các nghị sĩ nghị viện. Tuy nhiên, so với nghị viện ở các nước Cộng hòa Tổng thống, ủy ban điều tra ít được sử dụng hơn ở các nước có chính thể Cộng hòa đại nghị. Sở dĩ như thế vì Chính phủ của các nước này xuất thân từ đảng đa số trong nghị viện, thường nghị viện biết rất rõ các hoạt động của chính phủ nên không cần thông qua các hoạt động điều tra.
Cơ quan chủ quản: Văn phòng Quốc hội
