Giám sát- Cái gì, tại sao và như thế nào?

      Với cách tiếp cận giản dị như thế, nên chức năng giám sát của QH được ông Denis Marshall đã tóm lược rất cụ thể: Giám sát hoạt động của cơ quan hành pháp, bảo đảm những hoạt động này là vì lợi ích của công chúng; Bảo đảm các Bộ trưởng và các quan chức cao cấp khác chịu trách nhiệm về hành động của họ; Việc chi tiêu của Chính phủ cũng được QH giám sát thông qua ngân sách và hoạt động của UB Tài chính; Giám sát là chức năng “kiềm chế và đối trọng” của nghị viện để bảo đảm các chương trình được thực hiện một cách hợp pháp, hiệu quả và đúng mục đích đề ra. 
      Ở đây có thể nhiều nét tương đồng trong thực hiện chức năng giám sát với Quốc hội Việt Nam nhưng khác ở chỗ chức năng giám sát của Nghị viện do ông Denis Marshall tổng kết thì chỉ gói gọn trong phạm vi cơ quan hành pháp. Nghĩa là Nghị viện chỉ tập trung giám sát các hoạt động của hành pháp và thông qua các cách thức tương tự như đang tiến hành tại Quốc hội Việt Nam là thảo luận, chất vấn và đưa ra các kiến nghị... Với Việt Nam, phạm vi giám sát mở rộng hơn với việc Quốc hội thực hiện quyền giám sát tối cao với tất cả các chủ thể do Quốc hội bầu và phê chuẩn : Chủ tịch nước, hành pháp, lập pháp, tư pháp... Với quy định như vậy nhưng giám sát của Quốc hội Việt Nam cũng không mấy khi triển khai trên diện rộng mà thường thì chỉ thông qua hình thức xem xét báo cáo hoạt động của các chủ thể trên và, phần lớn thời gian dành cho giám sát các hoạt động của cơ quan hành pháp, truy vấn trách nhiệm của người đứng đầu ngành, lĩnh vực và đôi khi là cả người đứng đầu bộ máy hành pháp- Thủ tướng...
      Vẫn còn nhiều mảng bỏ ngỏ và công cụ được cho là hữu hiệu- bỏ phiếu tín nhiệm trong hoạt động giám sát vẫn chưa một lần được áp dụng ở Quốc hội Việt Nam. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn – hình thức cử tri dễ đánh giá, dễ bình luận nhất thì cũng vẫn còn đó những câu hỏi thiếu căn cứ, buông lơi, những câu hỏi ăn theo các hiện tượng xã hội- nguyên Phó chủ nhiệm UB Kinh tế và Ngân sách Đặng Văn Thanh nhận xét. Còn với ông Dennis Marshall người có nhiều năm làm tư vấn cho hoạt động nghị viện tự nhận mình là người quan sát viên đối với hoạt động của các nghị viện thì đưa ra thực trạng trong chất vấn tại các nước kém phát triển là mất quá nhiều thời gian vào những vấn đề cụ thể và không có khung thời gian cho các câu hỏi chất vấn. Tuy nhiên, thực trạng đó cũng có thể cải thiện và cải thiện được bởi đó sẽ là kết quả của nỗ lực làm mới quy trình giám sát khi cần phải thay đổi  nhận thức về giám sát, về phạm vi giám sát, về cách thức tiến hành giám sát.  
      Hình thức tập trung hoạt động giám sát ở các UB rất phổ biến tại nghị viện các nước, các Bộ trưởng cũng được mời tới các UB trả lời chất vấn chứ không phải mất quá nhiều thời gian ở Hội trường QH. Kinh nghiệm của đại biểu của Nghị viện Tây Ban Nha tại Hội nghị “Quốc hội Khóa XII: Nâng cao năng lực trong thời kỳ hội nhập” cho biết :trong các phiên chất vấn tại các UB có sự tham dự của truyền hình, báo in và cử tri. Còn tại nghị viện New Zealand thì các UB dành 1giờ trong 1 ngày để chất vấn các Bộ trưởng về các vấn đề thiết thực đang diễn ra hàng ngày chứ không phải xếp hàng chờ đến kỳ họp. Chẳng hạn, khi bệnh viện quá tải, khi bệnh nhân phải chờ thời gian rất lâu thì tại UB, các đại biểu giám sát, yêu cầu phải giảm thời gian chờ đợi của bệnh nhân xuống. Thành viên Chính phủ phải cam kết thực hiện ngay. Hay như ở Tây Ban Nha có thế mạnh về du lịch, Chính phủ khuyến khích ngành du lịch trong nước phát triển nhưng nếu phát hiện các thành viên Chính phủ đi nghỉ với gia đình nhưng lại du lịch nước ngoài chứ không phải du lịch trong nước điều đó sẽ ảnh hưởng không tốt tới phát triển ngành du lịch trong nước... điều này cũng được đưa ra chất vấn các Bộ trưởng tại các UB của nghị viện Tây Ban Nha. Theo lập luận của đại diện nghị viện Tây Ban Nha thì nếu là người dân bình thường thì điều đó không ảnh hưởng lớn, nhưng đã là thành viên Chính phủ thì buộc Chính phủ phải thực hiện nghiêm túc hơn, minh bạch hơn...  Với cách làm này, các vấn đề bức xúc được giải quyết nhanh hơn và trách nhiệm của các Bộ trưởng cũng được giám sát thường xuyên hơn. Thế nhưng điều kiện để thực hiện là các UB phải hoạt động thường xuyên và ít nhất các thành viên trong UB là chuyên trách. Cách làm này liệu có trở thành hiện thực đối với các UB của QH Việt Nam? Phó chủ tịch Uông Chu Lưu khi trả lời phỏng vấn báo chí tại kỳ họp thứ nhất cũng đã bày tỏ sự ủng hộ việc sẽ tiến hành chất vấn giữa các kỳ họp. Tuy nhiên, vì chưa có tiền lệ nên cơ chế để thực hiện vẫn còn bỏ ngỏ. 
      Trở lại với phạm vi giám sát- theo cách nói của một chuyên gia – thì thách thức lớn nhất trong hoạt động giám sát của QH hiện nay đó là phạm vi quá rộng, Quốc hội quá nhiều quyền. Nếu như quyền lực quá nhiều nhưng lại không thực thi hết, không bao quát hết, hoặc bao quát không sâu sẽ phần nào ảnh hưởng tới tính thực quyền của Quốc hội trong hoạt động giám sát. Theo như nhận xét của Phó chủ tịch Quốc hội Uông Chu Lưu phạm vi hoạt động giám sát tối cao của QH cũng cần được xem xét, điều chỉnh. Và, cũng theo ý kiến của Phó chủ tịch, tới đây, với tinh thần đổi mới, quyền giám sát của QH nên dừng lại ở phạm vi giám sát hoạt động của Chính phủ, giám sát việc ban hành văn bản quy phạm pháp luật và giám sát trách nhiệm của các nhân vật tư lệnh ngành, tư lệnh lĩnh vực thì mới giải tỏa được áp lực về thời gian, cũng như điều kiện trong hoạt động của QH. 
      Hoạt động giám sát của Quốc hội tiếp cận theo một cách giản dị : Cái gì, tại sao và như thế nào- với đối tượng hướng đến là các hoạt động của Chính phủ và với mục đích buộc Chính phủ, các thành viên Chính phủ phải chịu trách nhiệm đến cùng về sự điều hành của mình trước Quốc hội. Thực hiện chức năng giám sát một cách trực diện và không dàn trải như vậy có phải là một kinh nghiệm tốt cho Quốc hội Việt Nam?

Hồng Anh