Giá trị lịch sử, tài năng nghệ nhân

Kim sách triều Nguyễn (1802 - 1945) là một loại thư tịch cổ đặc biệt, ghi lại việc chính sự, lễ nghi triều đình như sự kiện các hoàng đế lên ngôi, lập thái tử, hoàng hậu hoặc ghi công, phong tước và dâng, ban tôn hiệu, tôn thụy cho hoàng thân, quốc thích... Lời sách do đích thân các hoàng đế hoặc đại thần biên soạn. Việc chế tạo được giao cho Hữu ty thuộc bộ Lễ thực hiện. Với 21 quyển kim sách tiêu biểu và 10 kim bảo liên quan, trưng bày lần đầu tiên giới thiệu đầy đủ nội dung và có hệ thống về kim sách triều Nguyễn.

Kim sách triều Nguyễn chủ yếu được chế tác bằng vàng, sau này do khó khăn, một số cuốn được làm bằng bạc mạ vàng, thậm chí bằng bạc thuần túy, được chế tác bởi các thợ thủ công tài nghệ nhất, các tác phẩm đạt độ hoàn thiện. Kim sách được làm theo khổ chữ nhật đứng, bìa trước và sau trang trí hình rồng 5 móng hoặc hình phượng, gáy đóng 4 khuyên tròn. Theo Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, TS. Nguyễn Văn Cường, sự ra đời, mục đích, nội dung của kim sách hầu hết được ghi chép trong các sách do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn như: Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện, Khâm Định Đại Nam hội điển sự lệ... Bởi vậy, mỗi quyển kim sách không chỉ chứa đựng thông tin giá trị về lịch sử, văn hóa triều đại mà còn là di sản vô giá. Đáng chú ý, nhiều quyển kim sách trong sưu tập có kèm theo kim bảo được đúc trong cùng thời điểm, cùng sự kiện.

Xét về giá trị nghệ thuật, theo TS. Phan Thanh Hải, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, những kim sách hay kim ấn của Việt Nam không hề thua kém của Trung Quốc, Nhật Bản hay Hàn Quốc, thậm chí ở góc độ nào đó còn đạt độ tinh xảo cao hơn. Triều Nguyễn đã tập hợp đội ngũ thợ thủ công, nghệ nhân bậc thầy trên toàn quốc để chế tác kim sách, kim ấn. “Quy trình chế tác, từ khâu tinh tuyển chất liệu, được đánh giá, giám định nghiêm ngặt và kỳ công. Ví dụ, vàng để chế kim sách không phải là vàng nhiều tuổi mà là vàng non hơn để dễ chế tác hơn. Khi thi công, dập lá, người thể hiện thư pháp, bài văn hay văn tự đều là bậc tài được tuyển chọn kỹ lưỡng”, TS. Phan Thanh Hải cho biết.

Các tác phẩm kim sách, kim ấn khi hoàn thiện có thể đạt mức hoàn hảo. Tuy nhiên, từ triều Đồng Khánh trở đi, do đất nước lúc đó bị Pháp hoàn toàn thống trị, một phần do khó khăn của triều đình, độ tinh xảo của kim sách, kim ấn giảm nhiều. Bản thân các kim sách, kim ấn cũng thể hiện sự thăng trầm của lịch sử triều Nguyễn. Sau khi ký Hòa ước 1862, nhà Nguyễn phải bồi thường chiến phí tương đương 2 triệu 800 ngàn lượng bạc. Do thiếu kinh phí, triều đình phải huy động khối lượng lớn vàng bạc, trong đó có kim sách. Hơn thế nữa, trong lần thất thủ kinh đô năm 1885, khi tấn công vào kinh đô Huế, người Pháp đã cướp bóc nhiều vàng bạc châu báu, kim sách và kim ấn. Đây là sự mất mát rất lớn, nhưng may mắn là đến nay vẫn còn khoảng 94 cuốn kim sách và 85 chiếc kim ấn của triều Nguyễn, trong khi các triều đại trước đó không giữ được.

Triều Nguyễn dùng kim sách như là cách thể hiện sự tôn trọng đặc biệt cho tổ tiên. “Trong số kim sách ban ra và được truy tôn, truy phong, sách dành cho bậc tổ tiên chiếm số lượng lớn, thể hiện triều Nguyễn đặc biệt đề cao chữ hiếu, uống nước nhớ nguồn, cách ứng xử với người có công. Đây vốn là truyền thống đạo đức tốt đẹp mà người Việt bất cứ thời đại nào cũng tôn vinh” - TS. Phan Thanh Hải nói.