“Đời sống mới” vẫn chưa cũ

Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Đảng, Nhà nước và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phát động phong trào "Xây dựng đời sống mới". Ngày 3.4.1946, Ủy ban vận động đời sống mới Trung ương được thành lập. Một năm sau, trên đường di chuyển từ Hà Nội lên chiến khu Việt Bắc, ngày 20.3.1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh viết xong tác phẩm Đời sống mới với bút danh Tân Sinh, để chỉ đạo và động viên phong trào.

Trong lời tựa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định ý nghĩa của tác phẩm: "Trong lúc kháng chiến cứu quốc chúng ta phải đồng thời kiến quốc. Thực hành đời sống mới là một điều cần kíp cho công cuộc cứu quốc và kiến quốc. Anh Tân Sinh viết quyển ‘Đời sống mới’ một cách vắn tắt, rõ ràng, thiết thực, dễ hiểu. Đó là một quyển sách nhỏ, chỉ rõ bước đường đời sống mới. Tôi mong đồng bào ta mỗi người có một quyển ‘Đời sống mới’ để xem, để hiểu, để thực hành đời sống mới. Như thế, chúng ta nhất định sẽ tiến bộ hơn".

Sử dụng thể loại hỏi và trả lời, Chủ tịch Hồ Chí Minh lần lượt giải quyết trọn vẹn từ vấn đề thế nào là đời sống mới, nội dung xây dựng đời sống mới, cách làm và cuối cùng ai là người thực hành đời sống mới.

Trước hết, Người khẳng định vừa tiến hành kháng chiến, vừa phải thực hành đời sống mới: “Hỏi: trong lúc này người thì lo đánh giặc, người thì lo phá hoại, người thì lo tản cư, toàn dân ai cũng khó nhọc vất vả, kêu gọi thực hành đời sống mới chẳng không hợp thời sao? Đáp: hợp thời lắm, chính trong lúc này càng phải thực hành đời sống mới là Cần, Kiệm, Liêm, Chính”.

Ngay mở đầu, Người đã nói rõ như thế nào là đời sống mới: “Đời sống mới không phải cái gì cũ cũng bỏ hết, không phải cái gì cũng làm mới. Cái gì cũ mà xấu, thì phải bỏ. Thí dụ: Ta phải bỏ hết tính lười biếng, tham lam. Cái gì cũ mà không xấu, nhưng phiền phức thì phải sửa đổi lại cho hợp lý. Thí dụ: Đám cúng, cưới hỏi quá xa xỉ, ta phải giảm bớt đi. Cái gì cũ mà tốt, thì phải phát triển thêm. Thí dụ: Ta phải tương thân tương ái, tận trung với nước, tận hiếu với dân hơn khi trước. Cái gì mới mà hay, thì ta phải làm. Thí dụ: Ăn ở cho hợp vệ sinh, làm việc cho có ngăn nắp. Làm thế nào cho đời sống của dân ta, vật chất được đầy đủ hơn, tinh thần được vui mạnh hơn. Đó là mục đích đời sống mới”.

Bác giải thích đời sống mới bằng những lời giản dị: “Nó chỉ sửa đổi những việc rất cần thiết, rất phổ thông trong đời sống của mọi người, tức là sửa đổi cách ăn, cách mặc, cách ở, cách đi lại, cách làm việc. Sửa đổi được những điều đó thì mọi người đều được hạnh phúc. Mà chắc sửa đổi được vì nó không có gì là gay go, khó làm”.

Đời sống mới bao gồm đời sống mới riêng cho từng người và đời sống mới chung cho cộng đồng, tập thể. “Hỏi: Đời sống mới có mấy thứ? Đáp: Nói chung, thì đời sống mới có thể chia làm hai thứ. Một là đời sống mới riêng, từng người. Hai là đời sống mới chung, từng nhóm người, như các bộ đội, các nhà máy, các trường học, các công sở... Mỗi người, mỗi đoàn thể lại phải theo công việc, nghề nghiệp của mình, mà làm đời sống mới cho hợp với hoàn cảnh. Nhưng bất kỳ người nào, đoàn thể nào, cũng không ngoài năm việc là: ăn, mặc, ở, đi, làm”.

Về đời sống riêng của từng người, với mỗi người dân Việt Nam, đời sống mới là cần thực hiện: “Về tinh thần, một là sốt sắng yêu Tổ quốc. Việc gì lợi cho nước, phải ra sức làm. Việc gì hại đến nước, phải hết sức tránh. Hai là sẵn lòng công ích. Bất kỳ việc to việc nhỏ, có ích chung thì phải hăng hái làm… Ba là mình hơn người thì chớ kiêu căng. Người hơn mình, thì chớ nịnh hót. Thấy của người thì chớ tham lam. Đối với của mình thì chớ bủn xỉn”.

Về đời sống mới tập thể, Bác chỉ rõ: Trong một nhà, cần chú trọng tinh thần và vật chất, phải trên thuận dưới hòa, đối với mọi việc phải có kế hoạch, ngăn nắp và hăng hái làm gương. Trong một làng thì cần tổ chức hợp tác xã cho hoạt động sản xuất, loại bỏ những phong tục không tốt, xóa mù chữ, giữ gìn vệ sinh thật tốt. Trong trường học, cần chú trọng dạy đạo đức cho học sinh, biết kính trọng sự cần lao, rèn luyện sức khỏe và tham gia việc tăng gia sản xuất. Trong bộ đội, phải kỷ luật cực kỳ nghiêm, siêng tập luyện, biết tiết kiệm, giữ gìn vệ sinh, ai cũng biết chữ, biết ít nhiều về chính trị, tăng gia sản xuất, tiết kiệm, giữ vệ sinh; làm cho dân phục, dân tin và dân yêu, giúp đỡ dân; đánh được nhiều giặc, lấy được nhiều súng. Trong các công sở, vì là ăn lương của dân và có ít hoặc nhiều quyền hành, nên phải làm gương cho việc thực hành đời sống mới; cần phải giữ đúng cần, kiệm, liêm, chính để không trở thành hủ bại, biến thành sâu mọt của dân. Trong nhà máy thì chủ và thợ cần hợp tác chặt chẽ để tăng năng suất và cùng nhau hưởng lợi ích, góp phần phát triển lợi ích nước nhà…

Về cách làm đời sống mới, Bác gợi ý việc làm trước tiên là tuyên truyền, vận động cho dân hiểu, dân thông. “Trước hết phải tuyên truyền giải thích và làm gương. Phải chịu khó nói rõ cho mọi người hiểu đời sống mới có ích thế nào, cách thi hành đời sống mới thế nào. Nói một lần họ chưa hiểu thì nói nhiều lần. Nói đi, nói lại bao giờ người ta hiểu, người ta làm mới thôi”.

Người dặn tuyệt đối không nên ép buộc; việc tuyên truyền phải hăng hái, kiên trì, cẩn thận và khôn khéo, mềm mỏng. Nếu đến khi mọi người đều thực hiện, chỉ một số ít vận động mãi không được, lúc đó có thể dùng cách cưỡng bức, bắt họ phải làm theo và phải làm từ việc dễ đến việc khó.

Cuối bài viết, Người khẳng định có cách vận động tốt thì toàn dân sẽ hăng hái thực hành đời sống mới, đồng thời Người xác định trách nhiệm gương mẫu của cán bộ. “Cán bộ từ làng đến tỉnh và kỳ phải hăng hái tuyên truyền cổ động và định kế hoạch cho thích hợp với địa phương mình, nhất là phải cố gắng làm kiểu mẫu. Chúng ta đồng tâm mà làm, quyết tâm mà làm thì đời sống mới nhất định thực hiện được”.

Tác phẩm Đời sống mới sau khi ra đời đã làm cho đời sống mới phát triển và thay đổi cả về bề rộng và chiều sâu, lan tỏa mạnh mẽ vào đời sống hàng ngày của Nhân dân, nhất là ở vùng nông thôn, thay đổi từ hành vi của cá nhân đến việc cưới việc tang, việc làng việc nước. Những nét đẹp văn hóa được phát huy, những phong tục lạc hậu bị loại bỏ, tình làng nghĩa xóm được thắt chặt, từ đó góp phần củng cố khối đại đoàn kết toàn dân và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, thực sự tạo nên đời sống mới cho người dân. 

Bảy mươi lăm năm đã trôi qua, tác phẩm Đời sống mới vẫn còn nguyên giá trị lý luận và thực tiễn, tiếp tục giữ vai trò dẫn lối, chỉ đường trong công tác xây dựng văn hóa, xây dựng đời sống mới, công tác vận động nhân dân hôm nay. Nước ta đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh, những chỉ dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh về đời sống mới càng có ý nghĩa. “Chớ làm dối”, không huy động quá sức dân, thực hiện cần, kiệm, liêm, chính... "Chúng ta đồng tâm mà làm, quyết tâm mà làm thì đời sống mới nhất định thực hiện được”.

_____________

* Những chữ in nghiêng trong bài trích từ tác phẩm “Đời sống mới” của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Hồ Chí Minh Toàn tập, nxb Chính trị quốc gia, H, 2011, tập 5, tr. 109 - 128