Đổi mới cơ chế thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu nhà nước đối với các doanh nghiệp có vốn nhà nước

Cơ chế quản lý vốn chưa hiệu quả

Liên quan đến vấn đề quản lý và sử dụng tài sản nhà nước trong doanh nghiệp, bên cạnh các quy định của Bộ luật Dân sự năm 2005, còn có một  khối lượng tương đối lớn các văn bản liên quan như Nghị định số 09/2009/ NĐ – CP ngày 5.2.2009 của Chính phủ; Nghị định số 132/2005/NĐ – CP ngày 20.10.2005; Quyết định số 224/2006/QĐ – TTg ngày 6.10.2006 của Thủ tướng Chính phủ…

Từ những văn bản này, nhà nước đã xác lập 4 cơ chế quản lý vốn, tài sản nhà nước tại doanh nghiệp bao gồm cơ chế phân công, phân cấp cho Thủ tướng Chính phủ và các Bộ, ngành thực hiện quyền, nghĩa vụ của chủ sở hữu Nhà nước đối với doanh  nghiệp nhà nước; cơ chế người đại diện trực tiếp thực hiện quyền, nghĩa vụ của chủ sở hữu nhà nước tại doanh nghiệp; cơ chế  minh bạch hóa hoạt động của doanh nghiệp nhà nước; cơ chế giám sát, kiểm tra hoạt động của các doanh nghiệp nhà nước. Tuy nhiên, nhìn chung việc thực hiện các cơ chế nêu trên chưa thực sự hiệu quả, còn mang tính hình thức đặc biệt là thiếu chế tài bảo đảm thi hành.

Điều này thể hiện rõ nhất ở cơ chế thực hiện quyền chủ sở hữu của nhà nước đối với tài sản đầu tư vào kinh doanh tại doanh nghiệp chưa tách bạch rõ ràng giữa quản lý của chủ sở hữu với quản lý của nhà nước với tư cách là cơ quan quản lý chung đối với các loại hình doanh nghiệp. Theo Vụ trưởng Vụ Pháp luật Dân sự - Kinh tế, Bộ Tư pháp Dương Đăng Huệ, tình trạng các Bộ, ngành và địa phương vẫn được giao làm chủ sở hữu phần vốn nhà nước tại các doanh nghiệp là nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng can thiệp sâu vào hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Doanh nghiệp vẫn lệ thuộc vào cơ quan chủ quản và chính quyền địa phương khiến khó có thể tự chủ kinh doanh, quyết định các vấn đề quan trọng về nhân sự, kế hoạch kinh doanh, dự án đầu tư…

Việc chuyển đổi các doanh nghiệp nhà nước sang hoạt động theo môi trường pháp lý bình đẳng với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế là một chủ trương đúng, phù hợp với nhu cầu hội nhập kinh tế quốc tế. Tuy nhiên, trong giai đoạn chuyển đổi hoạt động theo Luật Doanh nghiệp nhà nước 2003 sang hoạt động theo Luật Doanh nghiệp 2005 đã bộc lộ nhiều lỗ hổng pháp lý trong điều chỉnh việc quản lý và sử dụng tài sản nhà nước trong các doanh nghiệp nhà nước; các công ty nhà nước chuyển đổi thành Công ty TNHH 1 thành viên đã không còn chịu sự điều chỉnh của Luật Doanh nghiệp nhà nước và Nghị định số 09/2009/NĐ - CP… nhưng lại chưa có văn bản thay thế kịp thời dẫn đến lúng túng trong việc thực hiện.

Điều đáng nói trong khi còn có sự phân công, phân cấp cho nhiều cơ quan, tổ chức tham gia thực hiện quyền, nghĩa vụ của đại diện chủ sở hữu Nhà nước đối với doanh nghiệp nhà nước thì một chủ thể quan trọng là QH lại không được đề cập tới. QH là cơ quan đại diện cho toàn thể nhân dân, phải được quyền giám sát hiệu quả quản lý, sử dụng vốn thuộc sở hữu toàn dân. Ông Huệ cho rằng đây là một hạn chế của pháp luật hiện hành cần phải được khắc phục để bảo đảm quyền của cơ quan đại diện cao nhất của nhân dân trong việc thực hiện quyền giám sát việc quản lý, sử dụng tài sản của nhà nước trong doanh nghiệp nhà nước.

Đổi mới cơ chế thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu Nhà nước

Hiện nay, cơ chế thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu Nhà nước đối với vốn đầu tư vào doanh nghiệp vẫn bị phân tán thành nhiều đầu mối, trong đó có Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Bộ quản lý chuyên ngành, Bộ Tài chính, Bộ Nội vụ, UBND cấp tỉnh... Đặc biệt, các quyền và nghĩa vụ của chủ sở hữu bị phân tán, giao cho nhiều đầu mối khác nhau với nhiều quan hệ như giữa quyết định nhân sự và quản lý tài chính; giữa quy hoạch, đầu tư và cấp nguồn tài chính… Điều này làm cho bản thân Bộ, ngành, UBND cấp tỉnh được giao làm đại diện chủ sở hữu Nhà nước cũng không được toàn quyền quyết định những vấn đề trong phạm vi chủ sở hữu. Chính vì thế cần đổi mới cơ chế thực hiện quyền đại diện chủ sở hữu nhà nước đối với các doanh nghiệp có vốn nhà nước; trong đó có các tập đoàn kinh tế. Việc hoàn thiện này cần theo hướng thực hiện triệt để hơn nữa việc tách chức năng thực hiện các quyền chủ sở hữu với chức năng quản lý hành chính nhà nước; giữa quyền của chủ sở hữu với quyền chủ động kinh doanh của các doanh nghiệp; tôn trọng quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong kinh doanh của doanh nghiệp. 

Ngoài ra, cần tiếp tục đẩy mạnh quá trình sắp xếp doanh nghiệp, đổi mới và nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của doanh nghiệp nhà nước. Doanh nghiệp nhà nước phải được đặt trong môi trường hợp tác và cạnh tranh bình đẳng với các doanh nghiệp khác. Đối với các doanh nghiệp nhà nước mà nhà nước cần nắm giữ 100% vốn cần phân loại những doanh nghiệp thuần túy kinh doanh thì chuyển sang hoạt động theo Luật Doanh nghiệp, còn lại các doanh nghiệp hoạt động công ích không có mục đích kinh doanh thì cần chuyển sang hoạt động theo mô hình phi lợi nhận phù hợp. Đồng thời cần tiến hành đánh giá hiệu quả thi hành Nghị định số 101/2009/NĐ – CP nhằm hoàn thiện khung pháp lý hiện có, nhất là quy chế điều chỉnh quan hệ tài của tập đoàn, các quan hệ về chuyển vốn, chuyển lãi, chuyển lỗ giữa tập đoàn và các công ty con hoặc giữa các công ty con với nhau.