Đề nghị UNESCO vinh danh Then

Lê Thủy• 14/06/2013 08:43

Bởi những giá trị văn hóa, nghệ thuật độc đáo cũng như vai trò của Then trong đời sống tinh thần cộng đồng Tày - Nùng - Thái, Viện Âm nhạc đã đề xuất Bộ VH, TT và DL cho phép xây dựng hồ sơ quốc gia di sản về Then, trình UNESCO đề nghị đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Để có thể xây dựng hồ sơ, trước tiên cần thống nhất tên gọi chính thức của di sản được ghi trong hồ sơ đệ trình, bởi tên gọi này sẽ quyết định nội hàm các nội dung sẽ được trình bày trong hồ sơ. Tại hội thảo Then Tày - Nùng - Thái xưa và nay vừa diễn ra tại Hà Nội, các nhà nghiên cứu và đại diện các tỉnh có di sản Then thống nhất tên hồ sơ là: Then Tày - Nùng - Thái Việt Nam. Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Lai Châu Đỗ Thị Tấc phân tích: “Chỉ nghi lễ Then không làm nên di sản Then vĩ đại của người Tày - Nùng - Thái. Do đó, tên hồ sơ cần ghi Then thay cho Nghi lễ Then hay Hát Then”. PGs.Ts Nguyễn Thụy Loan, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam đồng tình với ý kiến trên: nếu chỉ co lại một số phương thức biểu hiện cũng như phương tiện hành lễ sẽ làm mất đi sự đa dạng của phức thể văn hóa này. Then không đông cứng, đóng băng, Then luôn vận động. Không phải đến thời kỳ hiện tại, Then mới có những đổi khác (tạm gọi là Then sinh hoạt - không mang tính nghi lễ đậm nét như Then tín ngưỡng). Điều đó cho thấy Then vẫn đang vận động, chuyển hóa, thế tục hóa. Hồ sơ nên ghi nhận điều đó để thấy Then vẫn có sức sống và đang biến chuyển. Nói đến di sản là nói đến cái cổ truyền, cái gốc, nhưng từ gốc ấy sinh ra những cái mới. Hồ sơ sẽ phải nói rõ cái gì là cổ truyền, cái gì đang biến đổi.

Ảnh: An Văn Đăng

Một số ý kiến cho rằng, hồ sơ trình UNESCO nên phân định rõ Then dựa theo mục đích, đối tượng được thờ... Gs Đặng Hoành Loan, nguyên Phó viện trưởng Viện Âm nhạc Việt Nam góp ý: “Hồ sơ mở rộng quá thì không thể nghiên cứu, tập hợp di sản, nếu hẹp sẽ làm mất độ lớn của di sản. Những dân tộc khác có thể có những dạng rất gần với Then. Ví dụ, pựt rất giống Then. Nhưng đưa cả pựt vào thì không đủ sức tải nó trong một bộ hồ sơ quá nhỏ. Hơn nữa, cộng đồng cũng sẽ chao đảo vì không biết lấy kinh phí ở đâu để bảo tồn toàn bộ vốn di sản đó... Do vậy, nên căn cứ vào chữ nghĩa, cái gì dân tộc Tày, Thái, Nùng gọi đó là Then thì đưa vào hồ sơ, dù họ có dùng nhạc cụ khác nhau (tính tẩu, hay xóc, quạt) khi thực hành nghi lễ và biểu diễn Then; dù trình tự nghi lễ, làn điệu... khác nhau”.

Khi làm hồ sơ, cần có những nghiên cứu công phu về nghi lễ, âm nhạc, lời ca..., sau đó mới hệ thống hóa, tập hợp tư liệu về di sản. Hồ sơ cần làm rõ chức năng của Then, để thể hiện giá trị của di sản trong cuộc sống. Lịch sử, quá trình phát triển; vai trò, tác động của Then và sức lan tỏa ra cộng đồng; tính đa dạng của Then - nét độc đáo của loại hình văn hóa nghệ thuật này... cũng cần đưa vào trong hồ sơ. Gs Tô Ngọc Thanh - Chủ tịch Hội Văn hóa Văn nghệ dân gian Việt Nam bổ sung: về nghệ thuật, hồ sơ cũng cần nhấn mạnh đến phương tiện của Then, chú ý đến ngôn từ, nhạc, múa...

Hiện Then vẫn đang là hình thức sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng phổ biến trong cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng và Thái Trắng ở 12 tỉnh trong cả nước. Tuy vậy, theo Gs Đặng Hoành Loan: trong quá trình làm hồ sơ di sản, nên tập trung vào những tỉnh có dân cư Tày, Nùng, Thái đông, sinh sống đông nhất. Những nơi đó, đời sống Then rất mạnh, rất sâu, đồng thời có những thầy Then chuyên nghiệp. Các vùng như vậy cũng có nhiều công trình, bài viết nghiên cứu, sẽ dễ dàng tập hợp tư liệu hơn so với các vùng chưa có những nghiên cứu sâu về Then. Trong hồ sơ nên có các tỉnh: Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Lào Cai, Lai Châu... “Quan trọng nhất là sự đồng thuận của Sở VH, TT và DL các tỉnh có Then và các Sở này cần trình việc làm hồ sơ vào kế hoạch của địa phương tháng 8 này, để các tỉnh lên kế hoạch về cả kinh phí, thời gian, con người cho việc lập hồ sơ vào năm sau” - Gs Đặng Hoành Loan nói.

Bên cạnh đó, thời gian tới, Viện sẽ cùng các Sở VH, TT và DL thống nhất chương trình làm hồ sơ về di sản Then để trình UNESCO.