Cuộc chiến kéo dài một năm qua của Israel nhằm vào lực lượng Hamas ở dải Gaza, một trong những cuộc tấn công chết chóc và tàn phá nhất trong lịch sử gần đây, đã khiến hơn 41.000 người thiệt mạng, hơn một nửa trong số đó là phụ nữ và trẻ em. Trong khi cộng đồng quốc tế còn chưa nhìn thấy hồi kết của cuộc chiến; cũng không bất kỳ kế hoạch nào cho tương lai, không ai có thể dám chắc là khi nào – hay thậm chí là liệu mảnh đất này có được tái thiết hay không?
“Không có nơi để trở về”
Ngay cả sau khi chiến sự kết thúc, hàng trăm nghìn người vẫn có thể phải sống trong các trại lều tồi tàn trong nhiều năm tới. Các chuyên gia cho biết việc tái thiết có thể mất hàng thập kỷ.
“Cuộc chiến này là sự hủy diệt và đau khổ. Nó khiến ngay cả sỏi đá cũng phải rơi lệ”, bà Shifaa Hejjo, một người làm nội trợ 60 tuổi trong một chiếc lều tạm dựng trên mảnh đất nơi ngôi nhà của bà từng tọa lạc, cho biết. “Bất kỳ ai nhìn thấy Gaza ... họ cũng không thể cầm nước mắt”.
Theo đánh giá của Trung tâm vệ tinh Liên Hợp Quốc (UNOSAT) hồi tháng 9 dựa trên cảnh quay vệ tinh, cuộc giao tranh đã khiến khoảng một phần tư số công trình ở Gaza bị san phẳng hoặc hư hại nghiêm trọng. Khoảng 66% các công trình, bao gồm hơn 227.000 nhà ở bị hư hại. Hơn 80% cơ sở y tế và đường sá bị hư hại hoặc phá hủy.
Alison Ely, điều phối viên tại Gaza của Shelter Cluster, một liên minh quốc tế gồm các nhà cung cấp viện trợ do Hội đồng Tị nạn Na Uy đứng đầu, cho biết ngay cả khi có lệnh ngừng bắn, khoảng một nửa số gia đình ở Gaza "không có nơi nào để trở về".
Vào cuối tháng 1.2024, Ngân hàng Thế giới (WB) ước tính thiệt hại mà cuộc chiến gây ra vào khoảng 18,5 tỷ USD - gần bằng tổng sản lượng kinh tế của Bờ Tây và Dải Gaza vào năm 2022. Con số này được tính toán trước khi diễn ra một số hoạt động trên bộ mang tính hủy diệt dữ dội của Israel, bao gồm cả ở thành phố biên giới phía nam Rafah. Điều đó có nghĩa là con số thiệt hại hiện nay sẽ còn khủng khiếp hơn rất nhiều.
Khi lực lượng bộ binh Israel tiến vào thành phố Khan Younis ở phía nam vào tháng 1.2024, Shifaa Hejjo và gia đình cô đã phải sơ tán gấp gáp, bỏ lại ngôi nhà bốn tầng của mình, hành trang chỉ có một bộ quần áo mặc trên người. Gia đình cô đã sống nhiều tháng trong các trại lều khác nhau trước khi cô quyết định quay trở về – và cảnh tượng quê hương khiến cô rơi nước mắt. Toàn bộ khu phố nơi gia đình cô ở trước kia hoàn toàn bị phá hủy. Ngôi nhà cũ và những con đường xung quanh chìm trong đổ nát. “Tôi không thể nhận ra”, cô nói. “Tôi không tìm thấy nhà của chúng tôi và mọi người ở đâu”.
Dịch bệnh và nghèo đói
Theo ước tính của Liên Hợp Quốc (LHQ), khoảng 90% trong số 2,3 triệu người dân Gaza đã phải sơ tán do chiến tranh. Hàng trăm nghìn người phải chen chúc trong các trại lều tập thể gần bờ biển không có điện, nước máy hoặc nhà vệ sinh. Nạn đói và dịch bệnh bắt đầu hoành hành.
Các cơ quan của LHQ cho biết tỷ lệ thất nghiệp đã tăng vọt lên khoảng 80% và hầu như toàn bộ dân số đang sống trong cảnh nghèo đói. Ngay cả những người có phương tiện cũng thấy gần như không thể nhập khẩu vật liệu xây dựng vì những hạn chế của Israel, tình trạng giao tranh đang diễn ra và cuộc sống vô luật pháp, không có trật tự.
15 năm để dọn dẹp đống đổ nát
Rào cản đầu tiên đối với bất kỳ công cuộc tái thiết đáng kể nào chính là dọn dẹp những đống đổ nát – hàng núi gạch vữa, kim loại ngổn ngang. Những nơi từng là nhà ở, cửa hàng và tòa nhà văn phòng, giờ đây chỉ còn là những đống gạch vụn khổng lồ chứa đầy xác chết, chất độc hại và đầu đạn chưa nổ.
Cơ quan LHQ ước tính cuộc chiến đã để lại khoảng 40 triệu tấn mảnh vỡ và đống đổ nát ở Gaza, Nếu dồn chúng lại với nhau, chúng sẽ nhiều hơn gấp ba lần so với số tòa nhà ở quận Manhattan của thành phố New York; hoặc đủ để lấp đầy Công viên Trung tâm của New York với bề dày 8 mét. LHQ ước tính rằng nếu chiến tranh chấm dứt ngay bây giờ thì cũng sẽ mất tới 15 năm và ít nhất 650 triệu USD để dọn dẹp an toàn những đống đổ nát.
Ô nhiễm rác thải, khí thải độc hại và ô nhiễm nguồn nước
Ngoài ra còn có câu hỏi về nơi xử lý rác thải. LHQ ước tính rằng có hơn 42 triệu tấn rác thải đang chất đống ở Dải Gaza. Con số này nhiều gấp hơn 14 lần số rác thải tích tụ trong tất cả các cuộc xung đột ở Gaza kể từ năm 2008, và đủ để lấp đầy Kim tự tháp Giza đến 11 lần.
Không chỉ nhà cửa bị phá hủy mà cả cơ sở hạ tầng quan trọng cũng bị phá hủy với hệ thống nước sạch và vệ sinh của Gaza đã sụp đổ. LHQ ước tính gần 70% các nhà máy nước và vệ sinh của Gaza đã bị phá hủy hoặc hư hại, bao gồm cả 5 cơ sở xử lý nước thải của lãnh thổ, cùng với các nhà máy khử muối, trạm bơm nước thải, giếng và hồ chứa.
Những nhân viên từng quản lý hệ thống nước và chất thải của thành phố đã phải di dời, và một số đã tử vong. Và tình trạng thiếu nhiên liệu đã khiến việc duy trì hoạt động của các cơ sở vẫn còn nguyên vẹn trở nên khó khăn.
Tổ chức từ thiện quốc tế Oxfam cho biết họ đã nộp đơn xin giấy phép vào tháng 12 để đưa các đơn vị khử muối và đường ống vào sửa chữa cơ sở hạ tầng nước. Phải mất ba tháng để Israel chấp thuận lô hàng, nhưng lô hàng vẫn chưa vào Gaza, Oxfam cho biết.
Việc phá hủy hệ thống thoát nước thải đã khiến đường phố ngập trong nước thải hôi thối, làm gia tăng tình trạng ô nhiễm và lây lan của dịch bệnh.
Theo Ngân hàng Thế giới, Gaza không có nguồn điện trung tâm kể từ những ngày đầu của cuộc chiến, khi nhà máy điện duy nhất của vùng này buộc phải đóng cửa vì thiếu nhiên liệu, và hơn một nửa lưới điện của vùng lãnh thổ này đã bị phá hủy.
Chương trình Môi trường LHQ (UNEP), ước tính rằng 2,3 triệu tấn mảnh vỡ được tạo ra trong cuộc xung đột này có thể bị ô nhiễm amiante. Vật liệu này chủ yếu xuất hiện trong các tòa nhà và công trình cũ của các trại tị nạn đông đúc ở Gaza, trong đó có những trại đã bị Israel tấn công. Khi tiếp xúc lâu dài, các sợi amiante có thể theo đường hô hấp nhiễm vào phổi, gây ra các bệnh như ung thư phổi, thanh quản và buồng trứng, cũng như xơ phổi.
Liệu Gaza có thể được tái thiết?
Cho đến nay, các nước Ảrập giàu có như Ảrập Xêút và Các Tiểu vương quốc Ảrập Thống nhất cho biết họ chỉ sẵn sàng đóng góp vào công cuộc tái thiết Gaza như một phần của giải pháp hậu chiến nhằm mở đường cho việc thành lập một nhà nước Palestine độc lập.
Tuy nhiên, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu đã loại trừ khả năng này, nói rằng ông sẽ không cho phép Hamas hoặc thậm chí là Chính quyền Palestine được phương Tây hậu thuẫn cai quản Gaza. Ông đã nói rằng Israel sẽ duy trì quyền kiểm soát an ninh mở và giao phó các vấn đề dân sự cho người Palestine địa phương.
Quá trình tái thiết Gaza sẽ đòi hỏi phải nhập khẩu một lượng lớn vật tư xây dựng và thiết bị hạng nặng, điều mà Israel khó có thể cho phép. Gaza chỉ có một số ít cửa khẩu với năng lực hạn chế. Cơ quan quân sự Israel điều phối các vấn đề dân sự ở Gaza cho biết họ không hạn chế việc nhập cảnh các vật tư dân sự và cho phép các mặt hàng được gọi là có mục đích sử dụng kép. Israel đã cho phép nhập khẩu một số vật liệu xây dựng vào Gaza trước chiến tranh theo quy chế được gọi là Cơ chế tái thiết Gaza, nhưng quá trình này có những hạn chế và chậm trễ nghiêm trọng.
Trong khi đó, một số nhà tài trợ đã bày tỏ sự quan tâm đến việc tái thiết Gaza. Nhưng một quan chức của LHQ yêu cầu được giấu tên đã nói với Reuters rằng “mọi người đều lo ngại liệu có nên đầu tư hay không nếu không có giải pháp chính trị nào được đưa ra”.
