Các “sự kiện bất khả kháng” (force majeure) trong khoa học pháp lý hay còn được gọi là “hành động của Chúa” (Act of God) thường được in với cỡ chữ nhỏ trong các hợp đồng dân sự và thương mại, và rất ít khi được viện dẫn trong các vụ kiện. Điều khoản bất khả kháng được hiểu là một sự kiện, một tác động không thể dự báo cũng như không thể kiểm soát, cho phép một bên chấm dứt hoặc tạm ngưng các nghĩa vụ được giao ước trong hợp đồng.
Trước đây, thuật ngữ này thường ám chỉ đến thiên tai, địch họa như động đất, lũ lụt… Nhưng theo các định nghĩa rộng hiện nay, các sự kiện bất khả kháng cũng có thể là chiến tranh, khủng bố, bất ổn xã hội hoặc các quy định can thiệp của chính phủ chẳng hạn như lệnh phong tỏa đi lại hay các biện pháp giãn cách xã hội trong cuộc khủng hoảng dịch Covid-19 hiện nay. Điều này tùy thuộc vào nội dung cụ thể của điều khoản bất khả kháng được ghi trong hợp đồng.
Trong những tháng vừa qua, điều khoản bất khả kháng được các công ty lớn nhỏ viện dẫn trong các vụ kiện tranh chấp hợp đồng ở nhiều quốc gia trên khắp thế giới. Giới luật gia nhận định, cuộc khủng hoảng Covid-19 đang tạo ra sự chú ý đối với điều khoản bất khả kháng và kiểm nghiệm tính ràng buộc của các hợp đồng hơn bất kỳ sự kiện nào khác trước đây. Một làn sóng đơn kiện liên quan đến dịch Covid-19 đã làm đau đầu các tòa án trong suốt một năm qua và dự kiến sẽ còn ập đến trong những tháng tới. “Những gì chúng ta đang chứng kiến là một sự kiện bất khả kháng chưa từng có tiền lệ trên toàn hành tinh”, David Marmins, luật sư tư vấn khiếu kiện bất động sản ở Atlanta, bang Georgia, Mỹ nhận định về Covid-19.
Các hợp đồng hiện nay thường gồm các điều khoản bất khả kháng liên quan đến dịch bệnh sau khi các nhà tổ chức sự kiện rút ra những bài học từ các dịch bệnh trước đó chẳng hạn như dịch SARS năm 2003, khiến họ phải hủy bỏ nhiều sự kiện lớn như lễ hội hay hòa nhạc và phải chịu thiệt hại nặng nề vì các chi phí thuê mặt bằng, trang thiết bị phục vụ biểu diễn không được miễn trừ.
Trong các hợp đồng khác, điều khoản bất khả kháng thường ở dạng soạn sẵn theo mẫu và không đề cập đến thảm họa mang tính toàn cầu như dịch Covid-19.
Bất khả kháng và “điều khoản thất vọng” theo luật Anh
Bất khả kháng, có nguồn gốc từ Pháp, không phải là một nguyên tắc pháp lý được công nhận trong luật Anh. Tuy nhiên, việc không thực hiện được nghĩa vụ trong hợp đồng do Covid-19 có thể được bào chữa nếu có điều khoản bất khả kháng trong hợp đồng được điều chỉnh bởi luật pháp Anh, từ ngữ trong đó đủ rộng hoặc đủ rõ ràng để đề cập đến dịch Covid-19; ví dụ, nếu có một tham chiếu cụ thể đến “đại dịch”, “dịch bệnh” hoặc “kiểm dịch” trong điều khoản này.
Nếu hợp đồng không có điều khoản về sự kiện bất khả kháng, khái niệm thông luật về “sự thất vọng” có thể được áp dụng. Ở các nước theo hệ thống thông luật như Anh, một hợp đồng có thể bị hủy bỏ với lý do thất vọng khi có điều gì đó xảy ra sau khi hợp đồng được hình thành. Tức là, một sự kiện bên ngoài hoặc sự thay đổi tình huống không lường trước được và không thể tránh khỏi khiến cho hợp đồng không thể thực hiện được hoặc việc thực hiện hợp đồng rất khó khăn và tốn kém.
Các yếu tố gây thất vọng ngoài thiên tai, tai nạn và các căn cứ thông thường khác, còn bao gồm tử vong, sự mất mát của một chủ đề cụ thể, và vì vậy không có cách nào để thực hiện hợp đồng gốc. Sự bùng phát Covid-19 có thể được cho là một sự kiện gây thất vọng.
Bất khả kháng trong luật pháp Pháp
Các bên tham gia hợp đồng chịu sự điều chỉnh của luật pháp Pháp bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19 có thể dựa vào các học thuyết đã được hệ thống hóa về trường hợp bất khả kháng và (hoặc) khó khăn trong việc thực hiện nghĩa vụ hợp đồng của mình.
Điều 1218 Bộ luật Dân sự Pháp định nghĩa sự kiện bất khả kháng là sự kiện ngăn cản việc thực hiện nghĩa vụ của hợp đồng, bao gồm các đặc điểm: ngoài tầm kiểm soát của đối tượng phải thực hiện nghĩa vụ, không thể lường trước được một cách hợp lý tại thời điểm ký kết hợp đồng (yếu tố không thể đoán trước) và không thể tránh khỏi những ảnh hưởng của nó bằng các biện pháp thích hợp (hệ số suy giảm).
Nếu sự kiện đó chỉ ngăn cản tạm thời việc thực hiện hợp đồng, thì việc thực hiện nghĩa vụ chỉ đơn giản là bị đình chỉ, trừ khi sự chậm trễ dẫn đến việc chấm dứt hợp đồng.
Nếu sự ngăn cản là vĩnh viễn, hợp đồng tự động bị chấm dứt và các bên được giải phóng khỏi nghĩa vụ của mình, theo các điều kiện quy định tại các điều 1351 và 1351-1.
Mặc dù đại dịch Covid-19 chắc chắn là một sự kiện nằm ngoài tầm kiểm soát của các bên, các yếu tố không thể đoán trước và không thể tránh khỏi, cũng như việc có đại dịch ngăn cản việc thực hiện hợp đồng chỉ là tạm thời hay lâu dài, sẽ cần phải được chứng minh bởi bên tìm cách viện dẫn Điều 1218, tùy theo hoàn cảnh cụ thể của từng trường hợp.
Bất khả kháng theo luật pháp Trung Quốc
Theo Điều 117 và 118 của Luật Hợp đồng CHND Trung Hoa, trường hợp bất khả kháng được định nghĩa là bất kỳ tình huống khách quan nào không thể lường trước được, không thể tránh khỏi và không thể vượt qua, có thể miễn trừ toàn bộ hoặc một phần cho bên bị ảnh hưởng, miễn là bên kia thông báo và nhận đủ bằng chứng trong một thời gian hợp lý.
Điều thú vị là, Hội đồng Xúc tiến Thương mại Quốc tế Trung Quốc đã cấp giấy chứng nhận bất khả kháng cho các doanh nghiệp Trung Quốc, xác minh rằng Covid-19 là một sự kiện bất khả kháng.
Tuy nhiên, các chứng chỉ này không tự động miễn trừ cho các bên Trung Quốc thực hiện nghĩa vụ của họ, đặc biệt là khi giao dịch với các đối tác nước ngoài. Ngay cả theo luật pháp Trung Quốc, vẫn cần tiến hành phân tích thực tế để xác định xem bên bị ảnh hưởng có thể được miễn và ở mức độ nào.
Vì dịch Covid-19 tiếp tục bùng phát, nên chưa có câu trả lời thuyết phục nào về tác động gây gián đoạn của nó đối với việc thực hiện các nghĩa vụ hợp đồng. Các điều khoản và khái niệm pháp lý liên quan đến bất khả kháng, được quy định trong luật của tất cả các quốc gia dưới nhiều hình thức khác nhau, thực sự có thể giải cứu một số doanh nghiệp.
