Ngôi nhà dài 42,5m, sàn cao 1,1m và rộng 6m, được dựng lại tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam năm 2000 trên cơ sở nhà của gia đình bà H’Đách Êban (người Êđê Kpạ) làm năm 1967 ở buôn Ky, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk.
Ngôi nhà vẫn giữ được hướng Bắc - Nam theo tập quán cổ truyền Êđê. Đầu nhà quay về phía Bắc, có cửa chính và là cửa đón khách, thông ra sàn rộng; còn đầu hồi phía Nam, cuối nhà, dành cho sinh hoạt gia đình.
Ngôi nhà là của một gia đình giàu sang và thế lực, nên có các cột và xà cỡ lớn, với nhiều môtíp điêu khắc trang trí cầu kỳ; cầu thang ở đầu nhà trước đây to và đẹp, người nhà mô tả rộng tới hơn 1m, được tạc trong một khối độc mộc.
Sau nhiều năm phục vụ khách tham quan, ngôi nhà dài của người Êđê trong khuôn viên Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đã xuống cấp. Để bảo tồn, gìn giữ lâu dài công trình kiến trúc dân gian đặc sắc này, từ ngày 25.2.2023, Bảo tàng đã mời nhóm thợ người Êđê đến từ buôn Ky, phường Thành Nhất, thành phố Buôn Ma Thuột, ra trực tiếp sửa chữa ngôi nhà.
Đây là lần sửa chữa thứ 2 sau lần sửa thứ nhất vào năm 2009.
Ông Y Yôč Hmok cho biết, nhóm thợ ra sửa nhà lần này có 13 người, gồm 7 người cũ và 6 người mới. Trong số 6 người mới có cả con trai và em vợ ông Y Yôč Hmok, tham gia học việc như tập vuốt mây, lợp mái..., để “chừng nào ba không ra được thì con cái phải ra".
Trong các công đoạn thì sửa mái mất nhiều thời gian và khó nhất. Bằng kinh nghiệm lâu năm, nhóm thợ đã rất kỹ lưỡng từng công đoạn chuẩn bị nguyên liệu. Cỏ tranh được phơi khô, làm sạch, bó thành từng nắm nhỏ rồi bẻ đoạn gốc cỏ tranh gập xuống.
“Cỏ tranh phải làm sạch sẽ và cắt bớt, ngâm gốc... mất nhiều thời gian lắm. Bây giờ nhà ở buôn làm mái tôn hết rồi, kiếm gỗ và cỏ tranh khó lắm", ông Y Ku Buôn Yă nói.
Theo ông Y Yôč Hmok, "thường thì mái nhà lợp 7 - 8 năm là phải thay. Ở buôn Ky, ngày xưa nhà nào cũng đun bếp lửa hàng ngày, có nhà có tới 5 - 6 bếp vì mỗi gian là 1 gia đình nhỏ và một bếp, khói hàng ngày giúp bảo vệ mái nhà tốt và bền hơn. Hà Nội có 4 mùa lại không có khói bếp hàng ngày nên mái nhà sẽ hỏng nhanh hơn".
Sau lợp mái sẽ đến công đoạn kiểm tra vách và sàn nhà xem sàn hỏng đến đâu thì sửa đến đó. Ông Y Ngŭn Ktul kể: "Ngày xưa chọn tre làm nhà người ta phải chặt tre vào độ tháng 10 vì tháng mưa, tre sẽ chua, không ngọt như mùa khô, không có mùi thơm nên mọt sẽ không ăn tre. Nếu chặt tre vào mùa khô thì phải ngâm nước khoảng 15 ngày để chống mọt…".
"Khách tham quan hàng ngày đi lại nhiều, sàn nhà sẽ nhanh bị bung mối dây mây, nếu có người thường xuyên kiểm tra và cho buộc lại ngay thì sàn nhà sẽ bền hơn, nếu không thì nhanh hỏng lắm", ông Y Ngŭn Ktul phân tích.
Sau gần hai tháng, nhóm thợ người Êđê đã hoàn tất một số hạng mục của ngôi nhà dài như: lợp lại mái nhà, làm lại cửa sổ, cửa chính, sửa lại sàn, vách, thay sàn gỗ và sắp xếp lại một số hiện vật bài trí bên trong ngôi nhà.
