Con voi Celebes

Con voi Celebes, 1921, sơn dầu trên vải của Max Ernst, kích thước 25,4x107,9cm, hiện thuộc bộ sưu tập của Tate, London

Con voi Celebes có thể xem là tác phẩm được Max Ernst cóp nhặt từ nhiều nguồn khác nhau. Tất cả được tập hợp lại như cắt dán kiểu chủ nghĩa Dada. Nhưng điều khác biệt là ông đã mô phỏng chúng bằng sơn dầu với kỹ thuật tả chất siêu đẳng và đường chân trời thấp, nhằm đẩy hình tượng trung tâm đạt đến tính phóng đại. Con voi như một cỗ máy, nhưng cỗ máy đó dường như lại được thổi bằng hơi khiến cho nó phồng lớn mà phong cảnh đằng sau lưng nó đã bị đẩy xuống thấp nhất có thể. Chính sự tổ hợp này đã khiến cho tranh ông vừa quen thuộc nhưng cũng hết sức dị biệt. Hơn hết, các thủ pháp đó đã góp phần nhấn mạnh tính phi lý và đẩy tác phẩm đến độ kịch tính khi cái vòi của con voi giống như chiếc ống công nghiệp nối từ miệng đến thân thùng phi của cỗ máy. Mảng màu trắng sát mặt con vật lại giống như chiếc cổ áo xếp nếp, đầu con vật có thêm hai chiếc sừng như hai chiếc ngà mọc ngược. Tất cả khiến ký ức người xem gờn gợn và dễ liên tưởng đến chiếc mặt nạ phòng độc. Trên lưng con vật là vật thể như cái máy có con mắt, trong khi đối lập với nó là các con cá bay trên bầu trời giống như những chiếc máy bay đang lao tới. Những vết đen dạng khói làm không gian phía sau trở nên u ám.

Các nhà phê bình mỹ thuật thời bấy giờ cho rằng con voi Celebes không đơn thuần chỉ là sự cắt ghép bởi tính phi lý, kỳ dị hay đánh tráo ý nghĩa như chủ thuyết của chủ nghĩa Siêu thực đặt ra. Ý đồ của Ernst còn có thể liên quan đến sự khủng bố cơ giới hóa trong chiến tranh - điều dẫn đến sự chia sẻ đầy chất siêu thực của ông về tác phẩm: “Max Ernst đã chết ngày 1.8.1914, và được phục sinh ngày 11.11.1918, để trở thành một người đàn ông trẻ đi tìm những khát khao huyền thoại về bí mật thời gian của anh ta”. Và, ông coi Celebes là đại diện cho huyền thoại về sự hủy diệt. Thời điểm được nhắc đến trong đoạn văn chép lại từ Từ điển về nghệ sĩ của James Vinson, cũng là mốc thời gian của Thế chiến I. Cuộc chiến đã làm đảo lộn cả châu Âu trên mọi phương diện từ xã hội cho đến tinh thần, mà nghệ sĩ thì bao giờ cũng chịu sự nhạy cảm hơn hết những giai tầng xã hội khác.

Có lẽ không chỉ tính phi lý làm nên sự nổi tiếng cho Con voi Celebes của Max Ernst, mà sự kết hợp của hai hình ảnh, hai văn hóa phương Tây và châu Á trong bức tranh đã tạo nên giá trị khác biệt. Ernst cho biết, ông đã đặt tên và lấy cảm hứng để vẽ tác phẩm này từ một bài thơ tiếng Đức về một con voi đảo Celebes (Indonesia) đầy tính ám chỉ về nhục dục. Trong khi đó, hình ảnh ma nơ canh không đầu khỏa thân với chiếc găng tay phẫu thuật đang dang lên khiêu khích lại mang thông điệp về huyền thoại La Mã phổ biến trong văn hóa châu Âu. Đó là vụ thần Zeus cải trang thành con bò để bắt cóc Europa. Nhưng huyền thoại này đã bị hoán đổi bằng động thái ngoắc tay của ma nơ canh. Nó có thể xem là sự đồng lõa đầy tính thời đại khi văn hóa cổ truyền bị phá vỡ sau chiến tranh.

Có thể nói Con voi Celebes của Ernst là sự chồng xếp những tầng dày ý nghĩa. Nó cho thấy tư duy hội họa Siêu thực mà không phải tác giả nào trong trường phái này cũng có thể diễn tả một cách đầy đủ như vậy.