"Con trâu xanh" trong giao dịch thời chiến

Ngược dòng lịch sử, con đường tiền tệ sẽ đưa chúng ta đến thị trấn Chi Nê, huyện Lạc Thủy, Hòa Bình - nơi vào khoảng nửa đầu thế kỷ trước, có một dòng họ ở Pháp - dòng họ nhà Borel chuyên kinh doanh trong lĩnh vực đồn điền ở Đông Dương đã biến mảnh đất này thành đồn điền cà phê rộng tới 12.000ha. Tới đầu năm 1943, nhà tư sản yêu nước Đỗ Đình Thiện đã mua lại đồn điền này với giá một triệu đồng Đông Dương (tương đương khoảng 2.000 lạng vàng). Sau đó, gia đình ông Thiện đã ủng hộ ý định của Bộ Tài chính chọn đồn điền làm cơ sở in giấy bạc đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (VNDCCH) để giải quyết những khó khăn về tài chính của đất nước trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp. Đồng thời, đây còn là nơi hoạt động an toàn cho nhiều cán bộ Đảng như Nguyễn Tạo, Văn Tiến Dũng, Lê Văn Hiến…

Tháng 3.1946, từ đồn điền này, những đồng tiền của nước VNDCCH có mệnh giá 100 đồng in hình con trâu xanh đã ra đời. Đây là đồng bạc đầu tiên với chủ đề diệt giặc đói có chữ ký của Bộ trưởng Bộ Tài chính Lê Văn Hiến. Màu xanh và hình ảnh con trâu trên tờ bạc đã trở nên gần gũi, gắn bó máu thịt với các tầng lớp nhân dân Việt Nam thời bấy giờ. Để có được mẫu tiền mang hình ảnh sinh động, thực tiễn, thể hiện đường lối của Đảng, của Chính phủ, phù hợp với tình hình phát triển của cách mạng và kháng chiến, các họa sĩ, trong đó có họa sĩ Nguyễn Huyến - người trực tiếp thực hiện mẫu vẽ, đã phải làm việc miệt mài quên cả trưa tối, khi thì xuống công trường, xưởng máy, lúc về nông thôn để có được những hình ảnh sinh động nhất đưa vào mẫu vẽ.

Tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam đang lưu giữ bức tranh sơn dầu phác họa mẫu tiền Con trâu xanh do họa sĩ Nguyễn Huyến thể hiện. Mặt trước của giấy bạc là hình ảnh Bác Hồ lung linh, hiền hòa bên cạnh những bông lúa và người nông dân làm khung nền mờ phía sau đang chăm chỉ làm việc, thể hiện khao khát cuộc sống tự do, ấm no, hạnh phúc... Mặt sau, thể hiện hình ảnh con trâu béo mập (mang ý nghĩa con trâu là đầu cơ nghiệp của nhà nông), bên phải là cây ngô đang ra bắp và những nông dân đang ra sức khai khoang vỡ đất tăng gia sản xuất để chống lại một trong ba thứ giặc lúc bấy giờ là - "giặc đói"...

Sử liệu của Bảo tàng viết rằng, vào tối 19.2.1947, trên đường đi Thanh Hóa công tác, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nghỉ lại ở đồn điền Chi Nê và thăm nhà máy. Tại đây, Bác đã dặn dò cán bộ công nhân: "Người công nhân là người cách mạng nhất, các chú là người công nhân phải sống và làm việc gương mẫu, các chú phải giữ gìn phẩm chất của người cách mạng. Hiện nay, kẻ thù của chúng ta đang tìm các cơ sở kháng chiến như nhà máy này để đánh phá. Các chú phải giữ gìn bí mật". Không ngoài dự đoán của Bác, ngày 22.2.1947, thực dân Pháp đã thả 8 quả bom xuống đồn điền, cơ quan ấn loát (Xưởng in bạc) bị trúng đạn, kho cà phê và kho vật liệu bị cháy, thiệt hại khá lớn. Sau đó, Bộ trưởng Lê Văn Hiến đã quyết định chuyển nhà máy lên Chiêm Hóa (Tuyên Quang) để tiếp tục in tiền phục vụ cuộc kháng chiến kiến quốc...

Tuy thời gian hoạt động ngắn ngủi nhưng cơ sở in giấy bạc đầu tiên ở Chi Nê, Hòa Bình đã ghi dấu son trong sự hình thành, phát triển của nền tài chính Việt Nam. Đồng tiền Con trâu xanh đã trở thành biểu tượng của ý chí đoàn kết vượt lên mọi gian khổ của tập thể cán bộ nhà máy in tiền những năm đầu thành lập; là sự lựa chọn sáng suốt, quyết đoán của Đảng, Nhà nước; là những cống hiến vô bờ bến của các doanh nhân Trịnh Văn Bô; Đỗ Đình Thiện; Ngô Tử Hạ... cho nền tài chính nước nhà, đáp ứng kịp thời ngân sách cho công cuộc kháng chiến kiến quốc.