Côn Sơn - Kiếp Bạc viết tiếp hành trình trở thành Di sản văn hóa thế giới

Cầu nối giữa kinh đô Thăng Long với Thánh địa Phật giáo

Theo nhận định của các chuyên gia, trong vòng cung Đông Bắc, nếu điểm những hạ tầng thờ tự, tu thiền thứ nhất của dòng thiền Trúc Lâm thì không thể thiếu Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc. Khu di tích được đánh giá và thẩm định như cầu nối giữa kinh đô Thăng Long với Thánh địa Phật giáo Trúc Lâm, từ đó, dòng thiền Trúc Lâm tăng trưởng và bao phủ rộng rãi. Hiện nhiều chùa, am tháp, di vật cổ quý hiếm tiềm ẩn lợi ích tinh thần, tư tưởng của thiền phái Trúc Lâm vẫn đang rất được lưu giữ tại Côn Sơn - Kiếp Bạc và mạng lưới hệ thống di tích tương quan.

Dù trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc vẫn lưu giữ được nhiều lợi ích quan trọng, góp thêm phần minh chứng cho việc tồn tại và tăng trưởng của nền văn minh Đại Việt qua các thời kỳ. Trong đó, phải kể tới dấu tích Đăng Minh bảo tháp chứa xá lị của Đệ tam tổ Trúc Lâm Huyền Quang ở chùa Côn Sơn. Tiếp theo là mạng lưới hệ thống văn bia, mộ tháp, đền thờ, đệ phủ… Bên cạnh đó là mạng lưới hệ thống bia ký ở Thanh Hư động, mạng lưới hệ thống văn bia chùa Côn Sơn xuất hiện niên đại thời Lê trung hưng thế kỷ XVII, XVIII. 

Với hàng trăm di tích nằm trải dài trên 8.000 ha (thuộc 8 xã, phường TP. Chí Linh, tỉnh Hải Dương), Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc gắn liền với một giai đoạn lịch sử hào hùng của đất nước và cuộc đời, thân thế sự nghiệp của nhiều vị anh hùng dân tộc. Bến Vạn Kiếp, sông Lục Ðầu là những địa danh nổi tiếng gắn với cuộc đời, sự nghiệp của Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Ðại Vương Trần Quốc Tuấn, vị tướng được các Vua Trần giao quyền Tiết chế thống lĩnh quân đội 3 lần đánh thắng quân xâm lược Nguyên Mông vào các năm 1258, 1285 và 1288, giữ vẹn bờ cõi Đại Việt. Nơi đây, còn lưu giữ được nhiều di tích lịch sử văn hóa - danh lam thắng cảnh nổi tiếng khác, như núi Ngũ nhạc - nơi có Ngũ Nhạc linh từ, Bàn cờ tiên, đền Mẫu sinh, đền Thánh hóa, đền thờ Nam Tào - Bắc Ðẩu, Huyền Thiên cổ tự, Tinh Phi cổ tháp, chùa Thanh Mai.... gắn với các sự kiện lịch sử của dân tộc và các vị tiên hiền.

Theo đại diện Ban Quản lý di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc, đến nay, Chùa Côn Sơn còn lưu giữ được 16 văn bia lâu nhất là từ thời vua Trần Duệ Tông và bia này được công nhận là bảo vật Quốc gia vào năm 2015; 12 văn bia thời Lê từ đầu thế kỷ XVII đến cuối thế kỷ XVIII và 3 văn bia thời Nguyễn. Tất cả các văn bia này đều cho thấy những giá trị văn hóa của khu di tích Côn Sơn. Các vua chúa đều coi Côn Sơn là chốn hành hương, biến nơi đây trở thành quốc lễ cầu quốc thái dân an, nhân khang vật thịnh, mùa màng tốt tươi.

Mắt xích quan trọng trong hệ thống di tích Phật giáo Trúc Lâm

Nhiều nhà nghiên cứu và phân tích đã chỉ ra Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc là mắt xích không thể thiếu trong mạng lưới hệ thống di tích Phật giáo Trúc Lâm. Chính vì vậy, từ tháng 9.2020, bổ sung Hải Dương (với Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc) vào danh sách địa bàn nghiên cứu lập hồ sơ “Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử là Di sản thế giới", lựa chọn loại hình di sản văn hóa vật thể với 4 tiêu chí theo Công ước của UNESCO 1972. 

Quần thể Di tích và Danh thắng Yên Tử là một chuỗi các di tích và danh thắng, đều nằm trên dãy núi hình cánh cung Đông Triều, thuộc địa phận 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang và Hải Dương. Không chỉ chứng kiến nhiều quá trình biến đổi địa chất quan trọng trong lịch sử, đây từ lâu cũng được coi là “thánh địa”, quê hương của nhà Trần. Vua Trần Nhân Tông sau khi về Yên Tử tu hành, đã sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm mang bản sắc văn hoá Việt, có sức sống lâu dài cùng dân tộc…

Trên con đường từ Thăng Long tới đỉnh Yên Tử (nay thuộc TP Uông Bí, Quảng Ninh), dấu chân của bao thế hệ danh nhân lịch sử, nhà tu hành đã để lại Côn Sơn, Thanh Mai (TP Chí Linh, Hải Dương), Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang), Ngoạ Vân, Quỳnh Lâm (Thị xã Đông Triều, Quảng Ninh)… tạo nên hệ thống chùa, am, tháp, đền, các di sản kinh văn mang tính lịch sử, kiến trúc và nghệ thuật độc đáo, tạo thành không gian văn hoá - tôn giáo thống nhất của cả khu vực. Nếu được công nhận là di sản thế giới thì quần thể di tích danh thắng Yên Tử (trong đó có Khu di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc) sẽ nâng tầm quốc tế và trở nên thu hút khách nước ngoài.

Hồ sơ di sản thế giới Yên Tử là hồ sơ có tính liên vùng, cùng với đó thì việc xác định các giá trị nổi bật toàn cầu với tính xác thực, tính nguyên vẹn cũng như công tác quản lý di sản theo các tiêu chuẩn của UNESCO đều được nhiều chuyên gia đánh giá là khó, phức tạp. Tuy nhiên, cho đến đầu năm 2021, với sự nỗ lực của các địa phương, đơn vị đã có kết quả bước đầu: Yên Tử đã được đưa vào danh mục dự kiến xây dựng hồ sơ di sản thế giới của UNESCO.

Từng là Trưởng đại diện Văn phòng UNESCO tại Việt Nam giai đoạn 2017 - 2021, ông Michael Croft cho biết, rất ấn tượng với khung cảnh tự nhiên nơi đây. Ông nhận xét, Di sản Yên Tử chứa đựng những giáo lý của Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập, gắn liền với nhiều giá trị mà UNESCO đã và đang thúc đẩy, đó là giá trị về hòa bình, nhân văn và lòng bao dung, nhất là những giáo lý, triết lý nhân sinh của ngài dành cho cộng đồng về tình đoàn kết dân tộc…

Từ khó khăn thành sức mạnh tổng hợp

Với sự nỗ lực, phối hợp của 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang, Hải Dương cùng các ngành, đơn vị liên quan, việc triển khai xây dựng hồ sơ đề nghị công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử là Di sản văn hoá thế giới, đã có bước tiến nhất định.

Theo lãnh đạo tỉnh Hải Dương, gần đây nhất, cuối tháng 1.2022, UBND 3 tỉnh đã tiếp tục họp và ký biên bản ghi nhớ, thống nhất nhiều nội dung quan trọng, trong đó, cam kết hoàn thành Hồ sơ khoa học quần thể di tích và danh thắng Yên Tử trong năm 2022 để trình UNESCO công nhận Di sản Thế giới. Theo lộ trình, 3 địa phương sẽ phối hợp hoàn thiện hồ sơ lần 1 đề cử trình Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch trước ngày 30.7.2022; hoàn thiện hồ sơ lần 2 đề cử trình UNESCO thẩm định trước ngày 30.9.2022 và hoàn thiện hồ sơ đề cử chính thức trình lên UNESCO Paris trước ngày 31.12.2022.

Cả 3 địa phương đã đồng ý chủ trương huy động nguồn xã hội hóa để chi cho các nội dung phát sinh trong quá trình xây dựng hồ sơ; chú trọng bảo tồn nguyên trạng hồ sơ, chỉnh trang cảnh quan sạch đẹp chuẩn bị đón đoàn chuyên gia UNESCO sang làm việc với 3 tỉnh; hỗ trợ, đón tiếp đoàn công tác liên quan đến xây dựng hồ sơ Yên Tử trong thời gian làm việc tại địa phương.

Nhận định hoạt động hợp tác giữa 3 địa phương còn một số hạn chế, chưa tương xứng tiềm năng, thế mạnh, 3 tỉnh Quảng Ninh, Hải Dương và Bắc Giang thống nhất tiếp tục phối hợp chặt chẽ theo nguyên tắc “Chia sẻ - Đồng thuận - Cùng phát triển”. Trong đó, tập trung vào thích ứng an toàn, linh hoạt, kiểm soát hiệu quả dịch Covid-19; tăng cường kết nối giao thông, đầu tư đường nối Quốc lộ 18 (Thị xã Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh) với cao tốc Hà Nội - Hải Phòng (qua huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương), đường nối Quốc lộ 37 với Đường ven sông từ cao tốc Hải Phòng - Hạ Long đến Thị xã Đông Triều, đường dẫn cầu Đồng Việt kết nối với Quốc lộ 37, đường Vành đai 5 kết nối khu vực Chùa Vĩnh Nghiêm (Bắc Giang) với Đền Côn Sơn - Kiếp Bạc (Hải Dương), cải tạo các tuyến đường tỉnh; báo cáo Chính phủ và Bộ Giao thông - Vận tải sớm đầu tư đường cao tốc Nội Bài - Hạ Long, mở rộng quốc lộ 37, cho phép nâng cấp, mở rộng quốc lộ 279…

Ông Phạm Xuân Thăng, Bí thư Tỉnh uỷ Hải Dương nhận định, nếu như được UNESCO công nhận thì đây thực sự là thành quả về văn hoá đã vượt khỏi không gian của 1 tỉnh, trở thành di sản chung của nhân loại và đất nước, mà trong đó 3 tỉnh cùng nhau xây dựng, bảo vệ và giữ gìn. 

Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương Triệu Thế Hùng cho biết, đây là trách nhiệm của các thế hệ hậu sinh để bảo vệ, chăm sóc cụm di tích xứng với tầm vóc lịch sử, văn hóa vốn có. "Tên của hồ sơ Hải Dương xin đề nghị là "Khu di tích danh thắng Yên Tử và Côn Sơn - Kiếp Bạc". Như vậy, mới đầy đủ cả 2 giá trị về văn hóa nhà Trần và văn hóa tư tưởng Phật hoàng Trần Nhân Tông trong thiền phái Trúc Lâm và bảo đảm nghiên cứu liên kết vùng cũng như tính toàn vẹn của vùng văn hóa khi trình hồ sơ ra UNESCO.