Có dẫn đến tùy tiện áp dụng luật?

Dự thảo Luật mới nhất trình UBTVQH tại Phiên họp thứ 7 vừa qua, theo thống kê của Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga, đã định lượng cụ thể về hậu quả của 207 điều. Tuy nhiên, vẫn còn 30 điều quy định mang tính định tính gồm các điều luật về gây thiệt hại nghiêm trọng, đặc biệt nghiêm trọng hay hậu quả lớn, đặc biệt lớn; 25 điều quy định về gây ảnh hưởng xấu đến an ninh trật tự, an toàn xã hội. Các điều khoản này cần phải có hướng dẫn chi tiết của các cơ quan mới thi hành được.

Điều này khiến Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao Nguyễn Hòa Bình không khỏi băn khoăn. Bởi từ thực tiễn công tác xét xử cho thấy, người tiến hành tố tụng, đặc biệt là Tòa án - cơ quan quyết định cuối cùng - khi định tội, định lượng theo khung, khoản sẽ rất dễ tạo ra sự tùy nghi trong áp dụng luật. Cùng băn khoăn này, Viện trưởng Viện Kiểm sát Nhân dân Tối cao Lê Minh Trí nêu ví dụ tình tiết định tội về tài sản là kỷ vật, di vật, đồ thờ cúng có giá trị đặc biệt về tinh thần đối với người bị hại là rất định tính vì nó lệ thuộc vào việc người bị hại có coi tài sản đó là có giá trị với mình hay không. Hay quy định về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, Bộ luật Hình sự 2015 quy định: người phạm tội thành khẩn khai báo hoặc ăn năn, hối cải, tức là tách thành 2 tình tiết riêng. Có nghĩa là, người phạm tội chỉ cần “ăn năn, hối cải” mà có thể không “thành khẩn khai báo” cũng vẫn được tính là tình tiết giảm nhẹ. Nếu không thành khẩn khai báo thì sao có thể gọi là ăn năn, hối cải được? Anh thích cho giảm nhẹ thì nói là ăn năn, hối cải, không thích thì bảo là không ăn năn, hối cải vì có định lượng nào đâu? Quy định như vậy sẽ dễ tùy tiện trong áp dụng luật và dẫn đến oan, sai, Viện trưởng Lê Minh Trí khẳng định.

Băn khoăn, e ngại của người đứng đầu ngành tòa án, kiểm sát là có cơ sở thực tế. Bởi vậy, tinh thần chung đối với việc tiếp thu, chỉnh lý dự án Luật này vẫn là cố gắng định lượng tối đa, loại bỏ những quy định “có vấn đề” về kỹ thuật lập pháp, có thể dẫn đến việc hình sự hóa tràn lan hoặc áp dụng luật tùy tiện. Theo đó, Thường trực Ủy ban Tư pháp đã rà soát, thống kê được 30 điều luật trong Bộ luật Hình sự 2015 có hai cấu thành cơ bản mâu thuẫn hoặc chồng chéo với nhau như: Điều 265, 279, 280, 283 và 309 có cấu thành cơ bản thứ nhất là cấu thành hình thức (chỉ cần thực hiện hành vi, chưa cần hậu quả xảy ra đã xử lý hình sự) nhưng cấu thành cơ bản thứ 2 lại quy định cấu thành vật chất (phải có hậu quả xảy ra) với tỷ lệ tổn thương cơ thể từ 31% đến 60% mới bị xử lý hình sự. Các Điều 270, 271, 274, 275, 276, 278 và 315 quy định ở hai cấu thành cơ bản với hành vi như nhau kèm theo các tình tiết “đã bị xử lý hành chính” hoặc “đã bị xử lý kỷ luật” hoặc “đã bị kết án về tội này mà còn vi phạm” dẫn đến việc có thể áp dụng cả 2 khoản với mức hình phạt khác nhau. Các Điều 260, 261, 265, 267, 272, 295 và 309, nếu có hậu quả thương tích thuộc cấu thành cơ bản thứ hai nhưng lại có một trong các tình tiết quy định ở các khoản tăng nặng thì không biết sẽ bị xử lý theo khoản tăng nặng hay theo khoản cấu thành thứ hai… Cấu thành cơ bản thứ hai trong các điều luật này đã được loại bỏ khỏi dự thảo Luật mới nhất. Bên cạnh đó, Ủy ban Tư pháp và các cơ quan liên quan cũng sẽ tiếp tục rà soát, bảo đảm định lượng tối đa các điều luật, các khung hình phạt để bảo đảm hạn chế thấp nhất việc áp dụng luật tùy tiện, Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp Lê Thị Nga nhấn mạnh.

Cũng cần nói thêm rằng, trong trường hợp lý tưởng, một đạo luật cũng khó có thể trùng khít hoàn toàn với thực tiễn. Sẽ vẫn có những “khoảng trống” giữa pháp luật và cuộc sống. Như với dự án Luật này, những quy định có thể sẽ dẫn đến việc áp dụng tùy tiện dẫn đến oan, sai, bỏ lọt tội phạm nhưng cũng có thể giúp cơ quan tố tụng đưa ra phán quyết công bằng hơn, bảo đảm công lý tốt hơn trên cơ sở xem xét, cân nhắc các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ. Xét đến cùng, pháp luật có bị lạm dụng, bị “bẻ cong” hay không còn tùy thuộc ở trách nhiệm, sự công khai, minh bạch của cơ quan, cá nhân liên quan trong quá trình thực thi luật.