Đảng, Nhà nước ta luôn xác định trẻ em được ưu tiên chăm sóc, giáo dục và bảo vệ đặc biệt, thể hiện trong nhiều nghị quyết, văn kiện quan trọng. Cụ thể, Chỉ thị số 25-CT/TW ngày 25.12.2023 của Bộ Chính trị Về tăng cường công tác chăm sóc, giáo dục và bảo vệ trẻ em đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc đã đề ra giải pháp “phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em”. Hiến pháp năm 2013 đã khẳng định “Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em”.

Công ước của Liên Hợp Quốc về Quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên cũng yêu cầu: “Các quốc gia thành viên phải tìm cách thúc đẩy việc hình thành những đạo luật, thủ tục, các cơ quan và tổ chức riêng cho trẻ em bị coi là, bị tố cáo hay bị thừa nhận là đã vi phạm pháp luật hình sự”. Việt Nam đã có nhiều bộ luật, luật, văn bản dưới luật điều chỉnh về tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên. Tuy vậy, hệ thống pháp luật hiện hành đối với người chưa thành niên cũng bộc lộ nhiều hạn chế.

Từ thực tế này, việc xây dựng Luật Tư pháp người chưa thành niên là cần thiết nhằm: hoàn thiện pháp luật tư pháp đủ nghiêm khắc nhưng cũng bảo đảm nhân văn đối với người chưa thành niên phạm tội. Tăng cường giáo dục, hỗ trợ, giúp đỡ người chưa thành niên phạm tội tự sửa chữa lỗi lầm, cải thiện hành vi bằng áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng, hạn chế tối đa việc áp dụng biện pháp mang tính chất trừng phạt, giam giữ nhưng vẫn bảo đảm sự an toàn của cộng đồng và trật tự xã hội. Xây dựng quy trình thủ tục tố tụng thân thiện, phù hợp với độ tuổi, tâm lý và vì lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên. Bảo đảm các quyền cơ bản của người chưa thành niên trong xử lý chuyển hướng, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng. Thu hút, huy động nguồn nhân lực có chuyên môn về công tác xã hội; tăng cường trách nhiệm của gia đình, cơ quan, tổ chức hữu quan hỗ trợ, giám sát, giáo dục người chưa thành niên.

Cùng với đó, việc xây dựng luật nhằm thiết lập cơ sở giam giữ phù hợp với mục đích phục hồi, giáo dục và sự phát triển của người chưa thành niên. Tăng cường cơ hội tái hòa nhập cộng đồng; xây dựng cơ chế giám sát, giáo dục, phục hồi hiệu quả, chuyên nghiệp, đơn giản, phù hợp với người chưa thành niên.

Tại phiên họp, Phó Chánh án Tòa án Nhân dân Tối cao Nguyễn Văn Tiến cho biết, dự thảo luật gồm 166 điều được bố cục thành 5 phần, 11 chương. Dự thảo luật xác định phạm vi điều chỉnh trong lĩnh vực tư pháp hình sự, gồm: (1) quy định về xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội; (2) hình phạt và các chính sách hình sự chuyên biệt; (3) thủ tục tố tụng thân thiện; (4) thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng; (5) nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên.

Dự thảo Luật quy định các nguyên tắc nhân văn, tiến bộ và đặc thù để bảo vệ người chưa thành niên trong tư pháp hình sự; xây dựng chế định xử lý chuyển hướng thay thế cho hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội; quy định 2 thủ tục tố tụng riêng biệt đối với người chưa thành niên: (1) thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên bị buộc tội; (2) thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng; bổ sung điều luật về hình phạt cảnh cáo cho người chưa thành niên khi phạm tội ít nghiêm trọng, nghiêm trọng do vô ý và có tình tiết giảm nhẹ, nhưng chưa đến mức miễn hình phạt; mở rộng trường hợp người chưa thành niên bị phạt tù được cho hưởng án treo; quy định giảm mức hình phạt tù đối với người chưa thành niên theo hướng: giảm mức hình phạt cao nhất đối với người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi từ 18 năm xuống 15 năm tù, người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội từ 12 năm xuống 9 năm tù, trừ trường hợp phạm 5 loại tội xâm phạm tính mạng sức khỏe và ma túy thì mức hình phạt theo quy định của pháp luật hiện hành; người chưa thành niên được giam giữ tại trại giam riêng để có môi trường giáo dục, phục hồi tốt nhất…

Thảo luận phiên họp, nhất trí với sự cần thiết ban hành Luật, các đại biểu đánh giá dự thảo Luật đã thể chế hóa đầy đủ và bảo đảm phù hợp với chủ trương, đường lối của Đảng liên quan đến trẻ em, cơ bản phù hợp với các nguyên tắc trong các văn bản pháp luật có liên quan như: Luật Trẻ em, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Thi hành án hình sự, Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam, Luật Trợ giúp pháp lý… Đồng thời, để bảo đảm tính thống nhất của hệ thống pháp luật, đề nghị Tòa án Nhân dân Tối cao tiếp tục rà soát kỹ lưỡng các luật có liên quan; chủ động phối hợp với Chính phủ rà soát Luật Xử lý vi phạm hành chính để đề xuất, kiến nghị các nội dung sửa đổi, bổ sung trong thời gian tới.  

Tại phiên họp, các đại biểu tập trung cho ý kiến về các quy định cụ thể của dự thảo Luật như phạm vi điều chỉnh của dự thảo Luật; các biện pháp xử lý chuyển hướng và đối tượng được áp dụng xử lý chuyển hướng; hình phạt áp dụng đối với người chưa thành niên; về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội, người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng; việc tách vụ án hình sự trong trường hợp có người chưa thành niên phạm tội; thi hành án và tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên…

Các đại biểu tham dự phiên họp cho rằng vẫn còn một số chính sách mới dẫn tới phát sinh các điều kiện bảo đảm thi hành chưa được đánh giá tác động cụ thể. Vì vậy, đề nghị TANDTC bổ sung đánh giá tác động với những nội dung nêu trên làm cơ sở cho quá trình xem xét, thông qua dự án Luật cũng như cho việc triển khai thực hiện. Một số quy định cần tiếp tục được cân nhắc thận trọng như: về vị trí, vai trò của nhân viên công tác xã hội, về tính khả thi của một số biện pháp xử lý chuyển hướng, về những nội dung sửa đổi liên quan đến hình phạt và thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội… 

Theo dự kiến, Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ cho ý kiến về dự án luật này tại phiên họp chuyên đề pháp luật tháng 4.2024 trước khi trình Quốc hội thảo luận lần đầu tại Kỳ họp thứ Bảy vào tháng 5.2024 tới.