Chính sách phát triển thư viện số

Xây dựng và phát triển thư viện số

Các thư viện số đều được bố trí trên giao diện web, ở đó, ngoài những vùng chung như giới thiệu về cơ quan, về hệ thống, về thư viện; hướng dẫn sử dụng và các công cụ trợ giúp, thì phần chủ yếu là nội dung, tức tài nguyên thông tin, với danh mục chủ đề, các tổ hợp cơ sở dữ liệu, phần liên kết tới các nguồn tài nguyên thông tin bên ngoài.

Một thư viện số phải có hạ tầng cơ sở đủ mạnh đó là mạng intranet có tốc độ kết nối nhanh với internet, hệ thống máy chủ lớn thực hiện việc quản trị các dịch vụ khác nhau: Máy chủ web, máy chủ FTP, mail, các máy chủ lưu trữ dữ liệu, máy chủ Firewall, máy chủ cho các ứng dụng khác... Hệ thống máy trạm để cập nhật, khai thác thông tin. Các thiết bị công nghệ chuyên dụng cho thư viện số: Mã vạch, thẻ từ, RFID, máy quét, máy sao dữ liệu... Phần mềm phục vụ cho việc xây dựng và phát triển thư viện số.

Một phần quan trọng trong thư viện số chính là kho tư liệu số hóa của bản thân cơ quan thông tin/ thư viện chủ quản. Có 3 cách để tạo lập kho này, đó là: Tự tiến hành số hóa nguồn tư liệu trên giấy của thư viện; bổ sung/tích hợp nguồn tin điện tử thông qua việc mua, trao đổi tài liệu điện tử đang được xuất bản; xây dựng các liên kết đến các nguồn tài liệu trên internet.

Để làm tốt công việc này, các cơ quan xây dựng thư viện số cần có cách tiếp cận hợp lý, khả thi và kinh tế. Nhất thiết phải lập kế hoạch sát sao và ưu tiên đầu tư cho việc thu thập, xử lý và số hóa nguồn tin cơ bản, nguồn tin tiềm năng của riêng mình. Coi đây là nhiệm vụ trọng tâm, thậm chí phải triển khai mạnh trước khi bắt tay vào xây dựng thư viện số. Đồng thời, nghiên cứu, lựa chọn và xác lập các quy định thống nhất đối với việc số hóa tài liệu. Những chuẩn này được xác định trên cơ sở nghiên cứu, áp dụng chuẩn của nước ngoài vào điều kiện cụ thể của Việt Nam. Mỗi cơ quan tham gia mạng lưới số hóa đều phải tuân thủ nghiêm ngặt chuẩn này sao cho các tài liệu số hóa luôn bảo đảm chất lượng cũng như tiến độ thời gian, đồng thời chúng được tổ chức trong các cơ sở dữ liệu có cấu trúc tương hợp hoặc dễ dàng trong chuyển đổi.

Các vấn đề khai thác và bản quyền

Trong một thư viện truyền thống, quyền sở hữu tài liệu là quan trọng; nhưng trong lĩnh vực lưu hành tài nguyên điện tử, quyền sở hữu trí tuệ, cụ thể là quyền tác giả hay bản quyền còn quan trọng hơn. Sưu tầm thông tin và làm cho thông tin đó trở nên phổ biến hơn đối những người khác là một điều liên quan đến vấn đề xã hội, và những người xây dựng thư viện số phải am hiểu quyền sở hữu trí tuệ để hành động một cách có trách nhiệm và đúng luật xung quanh những ứng dụng cụ thể.

Thư viện số có thể làm cho việc truy cập trở nên rộng rãi hơn thư viện truyền thống. Chính điều này đã nảy sinh ra nhiều vấn đề như: Truy cập thông tin trong thư viện số, nói chung ít bị kiểm soát hơn truy cập sưu tập in ấn trong thư viện thường. Đưa thông tin vào thư viện số là có khả năng làm cho thông tin đó trở nên phổ biến ngay đối với một số lượng độc giả hầu như vô hạn.

Sở hữu một cuốn sách chắc chắn không phải là xác lập được quyền sở hữu đối với tài liệu đó theo nghĩa của bản quyền. Mặc dù có nhiều bản của một tài liệu nhưng chỉ có một bản quyền. Điều này không chỉ áp dụng cho bản in mà cả cho bản điện tử, dù được số hóa từ bản in hay được tạo nên dưới dạng điện tử từ đầu. Luật bản quyền khá phức tạp. Tình trạng luật pháp đối với tập tin máy tính và tài liệu cụ thể được xuất bản trên World Wide Web lại chưa thật rõ ràng. Trong khi đó, muốn xây dựng thư viện số thì phải cần số hóa tài liệu.

Để tránh vi phạm bản quyền cần phải xem xét các khía cạnh sau: Nếu tác phẩm được số hóa ở trong miền (domain) công cộng thì không phải xin phép. Dĩ nhiên kết quả số hóa này cũng không được bảo vệ bản quyền, trừ khi kết quả cuối cùng nhiều hơn bản gốc. Nếu tài liệu được tặng cho thư viện để số hóa và người tặng có bản quyền, thì có thể tiến hành số hóa, tuy nhiên cần phải yêu cầu người tặng cung cấp cho mình quyền được số hóa, có thể bằng một mẫu giấy có ghi "quyền sử dụng tác phẩm với bất kỳ mục đích chung của cơ sở, dưới bất kỳ phương tiện nào".

Nếu muốn số hóa tài liệu mà không rơi vào hai trường hợp trên cũng phải cân nhắc việc số hóa của chúng ta có phải là một việc làm có lợi ích chung mà không xâm phạm quyền lợi của người khác hay không. Cuối cùng, nếu chúng ta không chắc chắn với điều cân nhắc trên thì ta phải tiến hành xin phép để được cấp phép thực hiện số hóa.

Xét cho cùng, để tiến hành xây dựng thư viện số, những người thực hiện phải lưu ý đến vấn đề bản quyền, cam kết hiểu biết đầy đủ về bản quyền và nhận thức sâu sắc rằng giấy phép là cần thiết để chuyển đổi tài liệu số hóa không thuộc miền công cộng.