Chất vấn, giải trình hay điều trần - có lẽ chỉ là tên gọi

Hiến pháp đã trao cho QH quyền giám sát tối cao. Để cụ thể hóa quyền này, pháp luật trao cho QH, các ĐBQH công cụ chất vấn các chức danh do QH bầu và phê chuẩn. Còn ở HĐDT và các UB của QH, để thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình, các cơ quan này có quyền yêu cầu các thành viên Chính phủ, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao và viên chức nhà nước hữu quan cung cấp tài liệu hoặc đến trình bày những vấn đề mà HĐDT hoặc UB xem xét, thẩm tra. Người nhận được yêu cầu của HĐDT hoặc UB của QH phải đáp ứng yêu cầu đó.

Đối với chất vấn và giải trình, có lẽ không có gì phải băn khoăn. Bởi, thực tiễn, hoạt động nhiều năm qua của QH, các cơ quan của QH và ĐBQH đã chứng minh tính đúng đắn và hiệu quả của việc sử dụng các công cụ này để thực hiện chức năng lập pháp, giám sát cũng như quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước. Chỉ có “điều trần” là khái niệm mà thoạt nghe thấy có vẻ xa lạ và hình như là mới được du nhập từ nghị viện một số nước vào Việt Nam. Vậy nên, QH, các cơ quan của QH có phần e dè khi đụng đến “điều trần”. Nguyên nhân của sự e dè và băn khoăn này là bởi Luật chưa quy định về “điều trần”.

Thực tế, đúng là trong hệ thống pháp luật Việt Nam chưa có văn bản nào quy định về “điều trần”. Vậy điều trần là gì? Về mặt ngôn ngữ, điều trần được dịch từ tiếng Anh - hearing. Nếu dịch sát nghĩa, hearing đơn giản là “nghe”. Từ thực tiễn hoạt động của UB Về các vấn đề xã hội, Chủ nhiệm UB Trương Thị Mai khẳng định, UB đã nhiều lần tiến hành các hoạt động “nghe” - giải trình như mời Bộ Y tế đến để giải trình về giá thuốc, vấn đề cùng chi trả trong bảo hiểm y tế; mời Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội đến để nghe giải trình về chính sách đối với người tham gia kháng chiến bị nhiễm chất độc hóa học. Đây là những vấn đề bức xúc được đông đảo dư luận xã hội quan tâm. Tuy nhiên, các hoạt động này mới chủ yếu dừng ở phạm vi các phiên họp mở rộng của Thường trực UB và chưa công khai trên các phương tiện thông tin đại chúng. Hướng đến, UB sẽ tiếp tục nghiên cứu, lựa chọn để tổ chức nhiều hơn các hoạt động giải trình về những vấn đề mà người dân quan tâm và thuộc lĩnh vực phụ trách của UB như vấn đề giảm nghèo, giảm tải đối với các cơ sở y tế công... - Chủ nhiệm UB Trương Thị Mai chắc nịch.

Điều trần cũng có điểm tương đồng với chất vấn hay giải trình - nhiều đại biểu tham dự Tọa đàm đã nhận định như vậy - bởi suy đến cùng thì dẫu là chất vấn, giải trình hay điều trần thì mục tiêu hướng tới đều là hỏi để làm sáng tỏ vấn đề. Và điểm khác giữa 3 công cụ này là ở mức độ làm sáng tỏ vấn đề.

Chất vấn là hình thức giám sát của cá nhân ĐBQH và nhằm truy đến cùng trách nhiệm của những người trả lời chất vấn. Đây là hoạt động mang tính định kỳ mà Kỳ họp nào, QH cũng tổ chức - chất vấn các thành viên Chính phủ và người đứng đầu các cơ quan tư pháp. Còn, giải trình là quyền của HĐDT và các UB của QH trong việc yêu cầu các thành viên Chính phủ, các cơ quan tư pháp cung cấp tài liệu hoặc đến trình bày về những vấn đề mà HĐDT hoặc UB xem xét, thẩm tra. Tương tự như giải trình, ở nghị viện các nước điều trần là một hình thức hoạt động của UB - mời các thành viên Chính phủ, các cơ quan hữu quan đến để nói cho UB nghe về những vấn đề mà UB quan tâm. Điểm khác cơ bản giữa chất vấn, giải trình và điều trần là điều trần không kết luận trách nhiệm mà chủ yếu là cơ sở để QH, các ĐBQH chất vấn về trách nhiệm của các chức danh do QH bầu và phê chuẩn.

Qua nghiên cứu, tham khảo hoạt động điều trần của nghị viện nhiều nước trên thế giới và nghe ý kiến của các chuyên gia lập pháp trong nước và quốc tế, nhiều ĐBQH tham dự Tọa đàm nhận thấy, hoạt động thẩm tra của các UB của QH Việt Nam có nét hao hao với các phiên điều trần ở nghị viện các nước. Mặc dù chưa được thể chế hóa về mặt pháp lý, nhưng QH, các cơ quan của QH Việt Nam có thể tham khảo cơ chế điều trần ở nghị viện các nước theo hướng gạn lọc những điểm hay, hợp lý và hiệu quả vào trong hoạt động thẩm tra của mình. Điều này sẽ làm cho các phiên thẩm tra thực chất và hiệu quả hơn.

Hiện nay, trong xu hướng chung đổi mới hoạt động của QH theo hướng hiệu quả, thực chất và chuyên nghiệp hơn, nhiều ý kiến cho rằng, QH nên chuyển dần các hoạt động của mình về HĐDT và các UB của QH. Điều này đặc biệt phù hợp với tổ chức và hoạt động hiện nay của QH với đa số là ĐBQH kiêm nhiệm và mỗi năm QH chỉ họp có 2 kỳ. Chuyển dần hoạt động của QH về các cơ quan của QH là xu hướng hợp lý và khoa học. Bởi, với lợi thế về thời gian và khả năng chuyên môn, HĐDT và các UB của QH có lẽ là những nơi mà hoạt động thẩm tra, giám sát có thể đạt tới mức chuyên sâu hơn cả; là nơi mà các vướng mắc, bức xúc của người dân có thể đặt lên bàn để phân tích, mổ xẻ một cách kỹ lưỡng và bản chất hơn cả. Hiện thực tổ chức và hoạt động của HĐDT và các UB của QH bấy lâu nay, đặc biệt là những nhiệm kỳ QH gần đây đã chứng minh cho tính hiệu quả này. Trước những diễn biến không bình thường của kinh tế, UB Tài chính - Ngân sách, UB Kinh tế đã tổ chức nhiều cuộc làm việc với các thành viên Chính phủ liên quan, các cuộc tọa đàm, hội thảo... về thực trạng khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế thế giới tác động tới kinh tế Việt Nam. Từ đó tham mưu các biện pháp và giúp QH xác định rõ vai trò, trách nhiệm trong việc hỗ trợ và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho công tác chỉ đạo, điều hành của Chính phủ ứng phó với những tác động xấu của khủng hoảng tài chính và suy thoái kinh tế toàn cầu tới kinh tế Việt Nam. Những hoạt động này có được gọi là điều trần hay không? Chưa có UB nào gọi đây là những hoạt động điều trần. Chỉ biết rằng, sau các cuộc làm việc, tọa đàm và hội thảo đó, nhiều vấn đề của kinh tế Việt Nam đã được làm rõ. Trong Báo cáo thẩm tra về KT- XH do UB Tài chính - Ngân sách và UB Kinh tế trình bày trước QH, nhiều đánh giá, nhận định về thực trạng của kinh tế Việt Nam hay kiến nghị liên quan đến giải pháp chống suy giảm kinh tế bắt nguồn từ những thông tin thu được tại các cuộc làm việc, tọa đàm và hội thảo tổ chức trước đó.

Nếu chất vấn là hình thức giám sát của cá nhân các ĐBQH, diễn ra tại phiên họp toàn thể của QH và nhằm truy đến cùng trách nhiệm của các thành viên Chính phủ, cơ quan tư pháp. Sau chất vấn, khi thấy cần thiết, QH có thể ban hành Nghị quyết về chất vấn và trả lời chất vấn. Thì, giải trình và điều trần được tiến hành mang tính chuyên sâu, cụ thể hơn và là cơ sở để UB đưa ra các kiến nghị, giúp QH xem xét, thông qua các dự án luật, thực hiện chức năng giám sát hay quyết định những vấn đề quan trọng quốc gia.

Điều trần chưa được quy định trong hệ thống pháp luật của Việt Nam. Nhưng, từ thực tiễn hoạt động của các cơ quan của QH, điều trần không phải là công cụ mới mẻ. Thực chất, điều trần là các cuộc họp của QH nhằm thu thập thông tin và ý kiến về một dự án luật hoặc phục vụ cho hoạt động giám sát, đánh giá việc thực thi chính sách, pháp luật của các thành viên Chính phủ, các cơ quan tư pháp. Các cơ quan của QH là khả năng chuyên môn sâu, hiểu rõ luật chơi, có khả năng đọc nhanh và chính xác cuộc chơi.

Chất vấn, giải trình hay điều trần có lẽ chỉ là vấn đề tên gọi.