Bước đổi mới về chất

Chuyển đổi mô hình nhà nước

Trước đây, theo tư duy của mô hình Nhà nước tập quyền XHCN, thì quyền lực nhà nước tuy thuộc về nhân dân, nhưng nhân dân chỉ thực hiện quyền lực nhà nước của mình thông qua QH và HĐND các cấp. Toàn bộ quyền lực nhà nước tập trung vào QH; không có sự phân công thành các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Mô hình tổ chức quyền lực nhà nước này phù hợp với điều kiện chiến tranh và nền kinh tế kế hoạch hóa, tập trung bao cấp, với ưu điểm bảo đảm cho nhà nước ban hành quyết định nhanh chóng và thống nhất.

Tuy nhiên, mô hình này trong điều kiện mới - điều kiện kinh tế thị trường nhiều thành phần - bộc lộ nhiều hạn chế. Đó là thiếu sự phân định phạm vi quyền lực nhà nước được nhân dân giao quyền, nhân dân ủy quyền, không đề cao được trách nhiệm của các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp và vai trò dân chủ trực tiếp của nhân dân trong việc bảo đảm thực thi quyền lực nhà nước nên quyền lực nhà nước dường như không được kiểm soát từ phía nhân dân, giữa các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp không có sự kiểm soát lẫn nhau. Hơn nữa, mô hình này không thừa nhận tính độc lập tương đối giữa các quyền cấu thành quyền lực nhà nước nên đã hạn chế tính năng động, hiệu quả và trách nhiệm của mỗi quyền. Nhân dân và xã hội không có cơ sở để đánh giá chất lượng hoạt động của quyền lực nhà nước.

Biểu quyết thông qua Nghị quyết phê chuẩn quyết toán Ngân sách Nhà nước năm 2014

Ảnh: Quang Khánh

Do vậy, trong điều kiện mới, mô hình nhà nước tập quyền XHCN không còn phù hợp với việc phát huy đầy đủ vai trò của quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân; tiềm ẩn nguy cơ lạm quyền, lộng quyền, quan liêu, tham nhũng trong việc tổ chức và thực thi quyền lực nhà nước.

Nhận rõ những hạn chế của mô hình tập quyền XHCN, tại Đại hội đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ Khóa VII, Đảng ta lần đầu tiên khẳng định trong văn kiện của mình chủ trương: “Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân”. Với nguyên tắc mới: “Nhà nước Việt Nam thống nhất ba quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp với sự phân công rành mạch ba quyền”. Theo đó, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN trở thành một nhiệm vụ trọng tâm của Đảng và Nhà nước, có tầm chiến lược, bao gồm toàn bộ tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước; trở thành định hướng cho quá trình cải cách bộ máy nhà nước trong điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Nội dung chủ yếu của nhiệm vụ này là: “Tiếp tục xây dựng và từng bước hoàn thiện Nhà nước pháp quyền Việt Nam. Đó là Nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, quản lý mọi mặt đời sống xã hội bằng pháp luật, đưa đất nước phát triển theo định hướng XHCN. Nhà nước pháp quyền Việt Nam được xây dựng trên cơ sở tăng cường, mở rộng khối đại đoàn kết toàn dân, lấy liên minh giữa giai cấp công nhân với nông dân và tầng lớp trí thức làm nền tảng do Đảng ta lãnh đạo”. Để thực hiện nhiệm vụ này, Hội nghị Trung ương lần thứ 8 (Khóa VII) chuyên đề bàn về vấn đề nhà nước đã ra Nghị quyết: “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện nhà nước CHXHCN Việt Nam, trọng tâm là cải cách một bước nền hành chính nhà nước”.

Quá trình tìm tòi, phát triển tư duy lý luận

Sau 15 năm tiến hành công cuộc đổi mới, thực hiện chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN với những tổng kết bước đầu cả về nhận thức lẫn thực tiễn, năm 2001, QH đã tiến hành sửa đổi một số điều về tổ chức bộ máy nhà nước của Hiến pháp năm 1992. Điểm nổi bật trong lần sửa đổi này là thể chế hóa các tư tưởng chỉ đạo của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN. Điều 2 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi một số điều năm 2001) khẳng định: “Nhà nước CHXHCN Việt Nam là Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân…”.

“Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”.

Tiếp theo là tại các Đại hội lần thứ X và XI của Đảng - các đại hội có bước phát triển về chất trong nhận thức và vận dụng chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta.

Tại Đại hội X, trong mục tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN đã đề cập tới vấn đề: “Xây dựng, hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát tính hợp hiến, hợp pháp trong hoạt động và quyết định của các cơ quan công quyền”, trong đó đã đề cập sâu về vấn đề “xây dựng cơ chế phán quyết về  những vi phạm Hiến pháp trong hoạt động lập pháp, hành pháp và tư pháp”. Có thể nói, đây là nhận thức và là quan điểm mới về sự cần thiết phải kiểm soát quyền lực nhà nước trong chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của Đảng ta.

Theo đó, tại Đại hội XI của Đảng, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước (bổ sung, phát triển năm 2011) đã bổ sung một yếu tố mới vào nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta. Đó là yếu tố kiểm soát quyền lực nhà nước. Lần đầu tiên trong Văn kiện của Đảng ta đã ghi nhận một nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của Nhà nước pháp quyền XHCN, chứa đựng đầy đủ các giá trị mới về chất so với nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước trong Nhà nước tập quyền XHCN trước đây. Đó là nguyên tắc: “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”. Thể chế hóa các quan điểm xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN trong gần 30 năm của Đảng ta, Điều 2 Hiến pháp năm 2013 trang trọng tuyên bố:

“1. Nhà nước CHXHCN Việt Nam là Nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân;

2. Nước CHXHCN Việt Nam do Nhân dân làm chủ; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân mà nền tảng là liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức;

3. Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”.

Như vậy, việc chuyển từ mô hình Nhà nước tập quyền XHCN sang mô hình Nhà nước pháp quyền XHCN là một quá trình tìm tòi và phát triển tư duy lý luận. Bởi “việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN trong điều kiện chuyển đổi nền kinh tế là nhiệm vụ mới mẻ, hiểu biết của chúng ta còn ít, có nhiều việc vừa làm, vừa tìm tòi rút kinh nghiệm”.