Brexit và tính thời sự của tư tưởng Nietzsche
Vậy là người Anh đã quyết định rời EU. Đây có lẽ một trong những sự kiện gây chấn động nhất trong chính trị quốc tế từ sau Chiến tranh Lạnh. Vậy, bản chất lựa chọn của người Anh là gì, và nó có ý nghĩa ra sao đối với nước Anh cũng như châu Âu? Tư tưởng của nhà triết học Friedrich Nietzsche cuối thế kỷ XIX dường như vẫn còn nguyên tính thời sự.
Các cuộc tấn công khủng bố. Căng thẳng giữa các nhóm tôn giáo và sắc tộc thiểu số. Sự ủng hộ các đảng chính trị cực đoan ngày một tăng. Tình trạng chênh lệch phát triển Bắc - Nam ngày một lớn. Một vị Thủ tướng Đức mạnh mẽ. Một nước Nga tích cực mở rộng phạm vi lãnh thổ. Một Vương quốc Anh can dự vào các cuộc chiến tranh ở những nơi xa xôi, tự hỏi bản thân liệu có nên rút ra khỏi châu Âu lục địa hay không. Một trật tự chính trị còn non trẻ, đang đe dọa bị nổ tung... Danh mục các vấn đề mà châu Âu hiện nay đang đối mặt khá dài, nhưng điều này không phải là chưa từng có tiền lệ. Thật vậy, trong nhiều khía cạnh, tình cảnh hiện tại của EU rất giống với những gì mà Thủ tướng Otto von Bismarck của nước Đức xưa kia phải đối mặt.
Tại thời điểm đó, sự sợ hãi tập trung vào việc người Công giáo thiểu số ở Nam Đức sẽ làm suy yếu sự thống nhất của nước Đức mới được thành lập sau một loạt các cuộc chiến tranh đẫm máu (cuộc chiến gần đó nhất là với Pháp) và âm mưu ám sát Hoàng đế Đức. Đức còn bị kẹp giữa một nước Nga và một nước Pháp chỉ chực chờ muốn báo thù. Trong khi đó, Anh đang vướng vào các cuộc phiêu lưu quân sự ở châu Á và Trung Đông.
Ngày nay, khi châu Âu đang đối mặt với những câu hỏi khó khăn về tương lai của mình, điển hình là cuộc trưng cầu của Vương quốc Anh tư cách thành viên của EU, có lẽ kinh nghiệm của Đức vào cuối thế kỷ XIX có thể hữu ích. Nếu vậy, ít có người chỉ đường nào về trải nghiệm đó tốt hơn Friedrich Nietzsche, một trong những nhà tư tưởng sâu sắc nhất trong thời đại của ông.
Nietzsche là một người cực lực phê phán thứ chính trị quyền lực “máu và sắt” mà Bismarck đã dùng để thống nhất nước Đức. Ông gọi nó là một ví dụ về thứ “đạo đức nô lệ” (slave morality) mà ông đã công kích mạnh mẽ trong trước tác tiêu biểu của ông Về nguồn gốc đạo đức (On the Genealogy of Morality) - một cách tiếp cận “khiêm nhường” đối với đạo đức, tập trung vào việc làm giảm đau khổ cho dân chúng.
 Biếm họa của Petar Pismestrovic (Nguồn: Calge Cartoons) |
Trong tác phẩm Bên kia bờ thiện ác (Beyond Good and Evil), Nietzsche đã đi xa hơn, khám phá hình hài của một hệ thống chính trị ưu việt - dựa trên “đạo đức làm chủ” (master morality), thứ vượt qua những khái niệm đơn giản về “thiện” và “ác” để phát triển các giá trị từ một tư thế cao quý và mạnh mẽ. Khi đó, ông đã hình dung về một châu Âu thống nhất, được dẫn dắt bởi giới tinh hoa văn hóa xuyên châu Âu tập trung không phải vào sự vĩ đại, mà vào sự phát triển của một nền văn hóa châu Âu mới. Nietzsche lập luận rằng chỉ bằng cách thống nhất, châu Âu lục địa mới có thể có một tiếng nói mạnh mẽ trong các vấn đề thế giới, mà tại thời điểm đó có nghĩa là đạt được sự bình đẳng với đế quốc Anh và Nga trong cuộc “đại chiến” về chiến lược, mà người chiến thắng sẽ giành quyền kiểm soát Afghanistan và miền Bắc Ấn Độ. Phương pháp này thay thế thứ chính trị quyền lực “nhỏ nhặt” của Bishmarck, vốn chỉ sự phân mảnh và tan rã của châu Âu.
Nietzsche đã suy nghĩ kỹ về việc tầm nhìn chính trị mới của ông sẽ trở thành hiện thực như thế nào, suy đoán rằng một mối đe dọa ngày càng tăng từ Nga có thể thúc đẩy sự thống nhất của châu Âu. Ông cũng tin rằng châu Âu lục địa sẽ phải “đi đến một nhận thức chung” với Anh, nước có các thuộc địa là những đối tác thương mại quan trọng của châu Âu.
Hai thế kỷ sau, các chi tiết có thể thay đổi, nhưng nhiều vấn đề cốt lõi của EU - từ mối đe dọa từ Nga tới những lợi ích chiến lược của hội nhập - vẫn y nguyên như cũ. Đối với nước Anh, dù không còn là một đế chế, nước này vẫn vô cùng quan trọng đối với nền kinh tế châu Âu. Thực sự, các vấn đề hậu cần thương mại sau khi Anh rời EU là một vấn đề quan trọng trong các cuộc tranh luận sau cuộc trưng cầu dân ý. Và, dù Nietzsche không thể dự đoán được mức độ hội nhập giữa Anh và châu Âu lục địa sau này, ông đã cảnh báo về nguy cơ phân mảnh châu Âu mà cuộc trưng cầu dân ý ở Anh có thể thúc đẩy.
Phần lớn các cuộc tranh luận về cuộc trưng cầu dân ý Brexit của Vương quốc Anh ít liên quan đến tư tưởng của Nietzsche. Nhưng nếu châu Âu và nước Anh ngay từ đầu nhìn lại tư tưởng của Nietzsche, cử tri Anh có thể đã sớm nhận ra rằng, vấn đề thực sự họ phải trả lời vào ngày 23.6 vừa qua là nên hậu thuẫn cho thứ chính trị vĩ đại và cao quý của sự hợp nhất châu Âu thay vì thứ chính trị quyền lực nhỏ mọn và gây chia rẽ.
