Lãi suất cơ bản là gì?
Nhiều người đặt câu hỏi: Lãi suất cơ bản là gì?
Luật Ngân hàng Nhà nước năm 1997 cho ra một định nghĩa “... là lãi suất do Ngân hàng Nhà nước công bố làm cơ sở cho các tổ chức tín dụng ấn định lãi suất kinh doanh”. Với định nghĩa này, có hai vấn đề còn mập mờ và phiến diện.
Mập mờ vì “là lãi suất do Ngân hàng nhà nước công bố”. Vậy Ngân hàng Nhà nước căn cứ vào cơ sở nào để xây dựng và công bố lãi suất cơ bản? Vì lãi suất cơ bản không được dùng để giải quyết mối quan hệ vay mượn thực của Ngân hàng Nhà nước với các tổ chức tín dụng nên nó không phản ánh được mối quan hệ giữa cung cầu về vốn trên thị trường tiền tệ; không phản ánh được vai trò phát đi tín hiệu của chính sách tiền tệ, chưa kể đến việc hình thành nên nó còn thiếu cơ sở kinh tế. Tại sao là 6%? Tại sao là 8%? Có lúc Ngân hàng Nhà nước đề nghị giữ nguyên lãi suất cơ bản là 7% thì có nhiều chuyên gia đề nghị xuống 5%... Con số này được dựa trên cơ sở nào?
Phiến diện ở chỗ lãi suất cơ bản chỉ “làm cơ sở” cho các tổ chức tín dụng ấn định lãi suất kinh doanh của mình – mà không phải nó thể hiện mối quan hệ vay mượn giữa Ngân hàng Nhà nước Việt Nam với tổ chức tín dụng, một quan hệ không thể thiếu được trong thị trường tiền tệ. Lãi suất hình thành trên quan hệ này mới thực sự cần thiết cho việc điều hành chính sách tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước. Vậy mà quan hệ này, lãi suất cơ bản lại không phản ánh được, thì Ngân hàng Trung ương sử dụng lãi suất cơ bản để làm gì? Lãi suất cơ bản trở nên vô nghĩa trong tư cách là công cụ của chính sách tiền tệ, và càng không thể dùng lãi suất cơ bản để “làm cơ sở tính toán giới hạn lãi suất nhằm chống cho vay nặng lãi”.
Để điều hành chính sách tiền tệ, Ngân hàng Trung ương sử dụng nhiều công cụ, trong đó có công cụ là lãi suất.
Lãi suất mà Ngân hàng Trung ương phát ra nhằm hai mục tiêu:
- Để phát đi tín hiệu Ngân hàng Trung ương đang thực thi chính sách tiền tệ nới lỏng hay thắt chặt?
- Để giải quyết mối quan hệ vay mượn thực sự giữa Ngân hàng Trung ương với các tổ chức tín dụng. Mối quan hệ này xảy ra hàng ngày.
Để đáp ứng được hai mục tiêu trên, Ngân hàng Trung ương thường dùng đến lãi suất tái cấp vốn hay, lãi suất tái chiết khấu, hay lãi suất liên ngân hàng, hay lãi suất nghiệp vụ thị trường mở. Theo thông lệ, Ngân hàng Trung ương phải công bố một hay hai trong số các lãi suất này.
Rõ ràng, những lãi suất kể trên là lãi suất được hình thành trên cơ sở mục tiêu của chính sách tiền tệ và trên quan hệ có thực, xảy ra hàng ngày giữa Ngân hàng Trung ương với tổ chức tín dụng; các nước hay sử dụng cụm từ chung là lãi suất chủ đạo. Như vậy, nếu so sánh về bản chất thì lãi suất cơ bản đã được quy định trong Luật Ngân hàng Nhà nước năm 1997 khác xa về bản chất của các lãi suất tái chiết khấu, lãi suất tái cấp vốn, lãi suất thị trường mở, lãi suất liên ngân hàng...
Vì vậy lãi suất mà Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cần để điều hành chính sách tiền tệ và phải công bố là lãi suất tái chiết khấu hay lãi suất tái cấp vốn chứ không phải là lãi suất cơ bản.
Một câu hỏi được đặt ra là: Tại sao Luật Ngân hàng Nhà nước năm 1997 lại sử dụng khái niệm “lãi suất cơ bản”?
Trở về xuất xứ hình thành nên cụm từ “lãi suất cơ bản” khi xây dựng Luật Ngân hàng Nhà nước năm 1997, có mấy hoàn cảnh và tình thế đặc biệt buộc Ngân hàng Nhà nước phải sử dụng cụm từ lãi suất cơ bản là:
- Khi đó (1995-1997), thị trường tiền tệ của Việt Nam mới được hình thành, mọi công cụ đều mới ở giai đoạn bắt đầu, chập chững, không thường xuyên, không ổn định. Cái được gọi là lãi suất tái chiết khấu, lãi suất tái cấp vốn còn mới hình thành trên cơ sở “bốc thuốc” (vì thị trường tuy trên giấy tờ là có nhưng thực tế đã hoạt động đâu mà đo được quan hệ cung cầu?). Thị trường tín phiếu Kho Bạc thì lúc có lúc không.
- Hầu như tất cả các khoản cho vay của Ngân hàng Nhà nước cho vay các tổ chức tín dụng đều mang tính chất chỉ định: Chính phủ chỉ định được dùng bao nhiêu tiền, cho mục tiêu gì? Thì Ngân hàng Nhà nước “rót” tiền vào các mục tiêu đó. Vì vậy, cái gọi là lãi suất tái cấp vốn lúc đó cũng đều là lãi suất chỉ định.
- Ngay cả lãi suất huy động và cho vay của tổ chức tín dụng trong thời gian đó cũng đang trong giai đoạn chuyển đổi từ cơ chế quản lý hành chính (Ngân hàng Nhà nước quy định cả lãi suất huy động và lãi suất cho vay của tổ chức tín dụng) chuyển dần sang cơ chế theo hướng thị trường (lúc này Ngân hàng Nhà nước không quy định từng lãi suất huy động và cho vay cho tổ chức tín dụng nữa mà chuyển sang cơ chế quy định trần lãi suất cho vay, sàn lãi suất tiền gửi cho các tổ chức tín dụng).
- Trong những hoàn cảnh đó (thị trường tiền tệ chưa phát triển, công cụ lãi suất tái chiết khấu, lãi suất tái cấp vốn không thể phát huy tác dụng, vì nó được cho vay chỉ định với lãi suất chỉ định và cố định). Ngân hàng Nhà nước nghĩ ra một loại lãi suất do Ngân hàng Nhà nước công bố được gọi là lãi suất cơ bản để giúp các tổ chức tín dụng sử dụng làm cơ sở cho việc hình thành lãi suất kinh doanh. Đây cũng là một cách để Ngân hàng Nhà nước “buông” dần việc can thiệp trực tiếp vào việc xác định lãi suất kinh doanh của các tổ chức tín dụng, là bước tiếp theo cho việc chuyển đổi từ cơ chế quản lý hành chính, trực tiếp sang cơ chế thị trường để các tổ chức tín dụng tự định đoạt lãi suất kinh doanh của mình trên cơ sở lãi suất cơ bản mà Ngân hàng Nhà nước định hướng. Lãi suất cơ bản được hình thành trong hoàn cảnh như vậy và với mục đích như vậy.
Thực ra, đến lúc này, nếu hỏi lãi suất cơ bản là gì theo ý nghĩa kinh tế, thì cũng khó trả lời. Chỉ biết rằng, lúc đó Ngân hàng Nhà nước thảo luận nhiều và cuối cùng chọn cách hình thành lãi suất cơ bản trên cơ sở lãi suất cho vay tốt nhất của các Ngân hàng thương mại trên thị trường.
Đến đây, một câu hỏi nữa được đặt ra là: Đã qua 13 năm Luật Ngân hàng Nhà nước có hiệu lực, lãi suất cơ bản có vai trò gì, có tác dụng gì?
Luật Ngân hàng Nhà nước được QH thông qua tháng 10.1997 đến tháng 10.1998 có hiệu lực. Từ cuối năm 1998 đến giữa năm 2000 - Ngân hàng Nhà nước nghiên cứu để xây dựng cơ chế xây dựng và công bố lãi suất cơ bản, cho đến tháng 8.2000 – Ngân hàng Nhà nước mới chính thức công bố và từ đó đến nay lãi suất cơ bản có hiệu lực.
Để thấy rõ vai trò của lãi suất cơ bản , có thể phân ra làm hai giai đoạn:
Giai đoạn từ năm 2000-2007: Qua theo dõi thì thấy vai trò của lãi suất cơ bản rất mờ nhạt, thậm chí có những thời gian lãi suất cơ bản còn “hơi bị” lạc lõng. Qua nhiều đồ thị theo dõi diễn biến của lãi suất cơ bản và lãi suất kinh doanh của các tổ chức tín dụng thì nhiều khi hai đồ thị này diễn biến trái chiều nhau: Lãi suất kinh doanh của các tổ chức tín dụng có xu hướng tăng thì lãi suất cơ bản lại có xu hướng giảm. Vì vậy, nhiều lúc chúng tôi cảm thấy lãi suất cơ bản không có tác dụng gì tới thị trường, kể cả vai trò định hướng.
Đến năm 2008, do diễn biến của nền kinh tế thế giới và trong nước có nhiều điều bất ổn, lạm phát gia tăng hai con số với tốc độ cao, kinh tế bắt đầu suy giảm, thị trường tiền tệ mất ổn định. Lúc đó Ngân hàng Nhà nước mới sử dụng lãi suất cơ bản và quy định của Bộ luật Dân sự để ổn định thị trường. Nhờ có thay đổi cơ chế điều hành lãi suất cơ bản mà thị trường tiền tệ đã ổn định trở lại. Tuy nhiên, nếu lấy kết quả này để cố giữ lại lãi suất cơ bản như hiện nay thì lại không phù hợp chút nào. Vì nó có những mặt tiêu cực như sau:
- Dù lãi suất cơ bản có tác dụng trực tiếp với các tổ chức tín dụng nhưng nó vẫn không phải là lãi suất thực, việc hình thành nó vẫn trên cơ sở thiếu khoa học. Và cũng nên hiểu rằng lãi suất cơ bản và cơ chế trần cho vay không vượt quá 150% lãi suất cơ bản chỉ phù hợp với lúc thị trường không ổn định.
- Điều nguy hiểm hơn, ở Việt Nam lại quay trở lại cơ chế trần lãi suất, cơ chế hành chính trong điều hành lãi suất mà ta đã mất rất nhiều công sức để điều chỉnh thị trường bỏ dần cơ chế hành chính sang cơ chế lãi suất thị trường. Còn duy trì cơ chế này là đã lấy đi tính thị trường của lãi suất trên thị trường tiền tệ - là trái với các chủ trương, trái với chiến lược phát triển ngành ngân hàng đến năm 2010.
- Thực tế hiện nay, trần lãi suất cho vay, cho dù tăng hay giảm lãi suất cơ bản thì cũng là cái áo quá chật và quá cứng cho thị trường; mà thị trường thì yêu cầu có một cơ chế linh hoạt, mềm dẻo, theo quan hệ cung cầu.
Vì vậy khi lãi suất cơ bản không có ý nghĩa kinh tế, là một lãi suất không có thực, không có tác động mang tính thị trường mà mang nặng tính hành chính thì nên bỏ - mà thay vào đó là lãi suất thực, lãi suất mà Ngân hàng Nhà nước sử dụng thực sự trong mối quan hệ với các tổ chức tín dụng để thông qua đó mà điều tiết thị trường. Nhất là trong điều kiện hiện nay nền kinh tế Việt Nam đã tiến sâu theo cơ chế thị trường, thị trường tiền tệ đã phát triển, hệ thống tổ chức tín dụng đã phát triển, các công cụ của thị trường cũng phát triển, hoàn cảnh và tình thế không còn giống thời kỳ năm 1997 nữa. Do vậy, không thể duy trì khái niệm lãi suất cơ bản như năm 1997 đã sử dụng; mà nên trả lại vị trí cho lãi suất tái cấp vốn, lãi suất tái chiết khấu như thông lệ các nước đang làm. Do vậy, quy định như Điều 15 trong dự thảo Luật Ngân hàng Nhà nước (sửa đổi) là hợp lý, đúng với nguyên lý và nguyên tắc hoạt động của Ngân hàng Trung ương.
