Song song với cơ hội kinh doanh rộng mở, người bán hàng trên các sàn thương mại điện tử - đặc biệt là các cá nhân, hộ kinh doanh nhỏ lẻ (tiểu thương) – đang đối mặt với những thách thức không nhỏ. Khi thị trường thương mại điện tử dần định hình, quyền lực tập trung vào một số nền tảng lớn, tạo ra sự chênh lệch đáng kể về quyền lực giữa người bán và sàn thương mại điện tử.
Nếu như trước đây, các nền tảng thương mại điện tử sẵn sàng hỗ trợ người bán để thu hút họ tham gia, thì nay, khi thị trường đã định hình, sự phụ thuộc vào nền tảng trở thành một vấn đề đáng lo ngại. Tiểu thương không chỉ đối mặt với các chính sách thay đổi đột ngột mà còn bị hạn chế quyền tiếp cận dữ liệu và mất khả năng thương lượng.
Khác với thị trường truyền thống, nơi các tiểu thương có thể chủ động thiết lập mối quan hệ với khách hàng và điều chỉnh giá cả, thì trên sàn thương mại điện tử, họ gần như hoàn toàn phụ thuộc vào nền tảng. Hệ thống thuật toán, chính sách hiển thị, phí hoa hồng, phí quảng cáo, thậm chí cả việc đóng/mở gian hàng đều do sàn quyết định.
Nhiều tiểu thương trên sàn thương mại điện tử than phiền rằng, họ có thể bị đình chỉ gian hàng mà không được thông báo rõ ràng, hoặc bị thay đổi điều khoản hợp tác mà không có sự thỏa thuận trước. Hơn thế, khi tranh chấp xảy ra, người bán gần như không có cơ chế bảo vệ hiệu quả. Điều này tạo ra một môi trường kinh doanh thiếu công bằng, khi một bên nắm trong tay quyền lực quá lớn.
Hiện chưa có thống kê chính thức về những vấn đề kể trên ở Việt Nam. Tuy nhiên, ở thị trường EU, nghiên cứu của Ủy ban châu Âu chỉ ra rằng, 46% doanh nghiệp sử dụng nền tảng trực tuyến gặp phải các vấn đề trong quan hệ thương mại với nền tảng, trong số đó, 21% cho biết các vấn đề xảy ra thường xuyên. Những doanh nghiệp phụ thuộc nhiều vào nền tảng (chiếm hơn 50% doanh thu từ nền tảng) có khả năng gặp vấn đề cao hơn đáng kể (75%) và thường xuyên hơn (33%). Thiệt hại kinh tế ước tính từ 2 đến 19,5 tỷ Euro mỗi năm.
Quay trở lại với nước ta, pháp luật thương mại điện tử hiện nay tập trung chủ yếu vào các quy định bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, tương ứng với đó là trách nhiệm của người bán và sàn thương mại điện tử; trong khi quyền và lợi ích của một chủ thể quan trọng khác – người bán hàng hóa dịch vụ, dường như bị “bỏ ngỏ”. Luật Cạnh tranh năm 2020 đã tạo ra hành lang pháp lý để xử lý các hành vi thoả thuận hạn chế cạnh tranh hoặc lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường - đây là cơ chế rất tốt và phù hợp với thông lệ quốc tế. Tuy nhiên, các hành vi bất lợi kể trên có thể diễn ra mà không cần có thoả thuận hay ở vị trí thống lĩnh. Đây là “khoảng hở” giữa pháp luật cạnh tranh và thực tiễn hoạt động thương mại điện tử.
Thực tế cho thấy, các nền tảng thương mại điện tử không chỉ đóng vai trò trung gian mà còn nắm giữ quyền lực chi phối đáng kể đối với thị trường. Điều này đòi hỏi một khung pháp lý rõ ràng hơn để bảo vệ quyền lợi của người bán, thay vì chỉ tập trung vào bảo vệ người tiêu dùng như hiện nay. Bộ Công Thương đang đề xuất xây dựng Luật Thương mại điện tử - đây là cơ hội để thiết kế chính sách về bảo vệ quyền lợi cho người bán trên nền tảng thương mại điện tử. Thay vì những quy định hành chính, chính sách này nên tập trung vào tăng cường tính minh bạch trong hoạt động của sàn thương mại điện tử đối với người bán, bảo đảm khả năng tiếp cận dữ liệu kinh doanh và quyền tự do thương lượng của người bán.
Khi quyền lợi giữa các chủ thể được giữ ở thế cân bằng, tính cạnh tranh trên thị trường thương mại điện tử sẽ được bảo đảm. Điều này thúc đẩy các doanh nghiệp, cá nhân kinh doanh nhỏ tiếp tục gia nhập, hoạt động và phát triển trong nền kinh tế số. Khi đó, thị trường thương mại điện tử sẽ tiếp tục phát triển lành mạnh và bền vững.
