Bảo tồn nguyên trạng hay bảo tồn thích nghi?

Nguồn: ggpht.com

Tuy nhiên, nên bảo tồn di sản theo hướng nào: nguyên trạng và thích nghi - là một cuộc tranh luận dài kỳ và cho đến nay vẫn chưa có hồi kết. Những người theo quan điểm bảo tồn thích nghi cho rằng nếu bảo tồn nguyên trạng một cách cứng nhắc sẽ làm đóng băng di sản và về lâu dài dẫn đến sự xuống cấp, hủy hoại chúng. Vì vậy, trong điều kiện hiện nay nên lựa chọn cách thức bảo tồn thích nghi, vừa gìn giữ được di sản vừa tạo sức sống, sinh khí mới cho di sản, gắn di sản với hoạt động du lịch nhằm khai thác tiềm năng.

Những người ủng hộ quan điểm bảo tồn nguyên trạng cho rằng, cách thức bảo tồn thích nghi đã và đang khiến di tích, di sản ngày một hiện đại, mất đi hồn cốt, tính độc đáo, giá trị lịch sử của nó. Thực tế là đã có nhiều di sản vật thể của nước ta đang bị bê tông hóa, còn di sản phi vật thể đang bị sân khấu hóa… dẫn đến di sản không còn là di sản nữa. Với di sản văn hóa vật thể có thể đơn cử như di tích làng cổ Đường Lâm, Sơn Tây, Hà Nội - sau khi cải tạo đã trở nên “văn minh” hơn, với đèn cao áp giăng khắp nơi, đường bê tông chạy khắp làng, nhiều công trình cũng được tôn tạo khang trang với số tiền không nhỏ… Với di sản  văn hóa phi vật thể thì Đờn ca tài tử là một ví dụ. Những sô diễn đờn ca tài tử phục vụ trong các tụ điểm du lịch thường bị “gọt dũa” nội dung nhằm đáp ứng nhu cầu của du khách khiến cho cái hay, cái chuẩn của đờn ca tài tử mất dần mà thay vào đó là thứ nghệ thuật tạp nham...

Như vậy, vấn đề đặt ra là cần xử lý hài hòa những mối quan hệ phức tạp trong quá trình hội nhập và phát triển như: kinh tế và văn hóa, phát triển và bảo tồn, truyền thống và hiện đại, kế thừa và giao lưu… không nên có sự hy sinh một chiều, dù đó là chiều của bảo tồn hay phát triển. Trong đó, ưu tiên cho bảo tồn, lấy bảo tồn làm nền tảng cho việc phát triển. Đặc biệt, khi bảo tồn một di sản văn hóa cụ thể cần nghiên cứu, chọn lựa phương án thích hợp với từng địa phương, từng đặc thù riêng để bảo đảm tính xác thực, nguyên bản của di sản. Mới đây nhất tại buổi tọa đàm Cầu Long Biên - giải pháp nào gắn bảo tồn với phát triển là việc nên bảo tồn cầu Long Biên như thế nào? Các chuyên gia đều thống nhất cho rằng: bảo tồn hiện trạng cầu Long Biên - chứng nhân lịch sử, biểu tượng mang tính văn hóa - nghệ thuật của Thủ đô, nhưng cũng cần giữ chức năng của cây cầu - giao thông kết nối hai bờ sông Hồng.

Bên cạnh đó, nhiều chuyên gia văn hóa cho rằng, di sản vật thể lẫn phi vật thể vốn rất phong phú và đa dạng, theo đó, không thể áp dụng một mô hình bảo tồn cho tất cả các di sản. Có những di sản cần bảo tồn nguyên gốc, có những di sản chỉ có thể bảo tồn gần với nguyên gốc, có những di sản phải bảo tồn phát triển… Việc bảo tồn di sản, một mặt cần thiết phải bảo tồn nguyên trạng những gì còn lại, mặt khác có thể phát triển, thay đổi ở những mức độ sáng tạo khác nhau.

Tuy nhiên cần lưu ý rằng, khi thay đổi, phát triển di sản thì song hành với nó, nhiệm vụ lưu giữ nguyên gốc vẫn phải được đặt ra. Mọi việc sẽ dễ dàng hơn nếu minh bạch thông tin từ cả hai phía: nhà đầu tư và người dân, bao gồm cả các nhà khoa học, trước khi chính quyền có quyết định. Hội An là một điển hình của việc bảo tồn tương đối tốt. Việc xây dựng và bảo tồn nhà cổ ở Hội An được cả chính quyền và người dân có ý thức không xây mới phá hoại đô thị. Việc này là do công lao của chính quyền và người dân, bên cạnh đó không thể không nói đến những nhà khoa học nước ngoài như những nhà khoa học Ba Lan và Nhật Bản. Ngay từ khi mới bắt đầu nghiên cứu Hội An thì họ đã có những khuyến cáo rất là cẩn trọng. Ở đây cả ba phía, chính quyền, người dân, và các nhà koa học gặp nhau ở một điểm là bảo tồn Hội An như thế nào. Đó là bảo tồn lối sống, chứ không phải phát triển bằng cách phá đi hay thay đổi lối sống.

Mỗi một thế hệ là một mắt xích tiếp nối trang lịch sử - văn hóa dân tộc, do vậy vai trò và nhiệm vụ trong việc bảo tồn di sản văn hóa cần được nhận thức đầy đủ, sâu sắc. Có lẽ câu chuyện nguyên trạng hay thích nghi cần khép lại, thay vào đó là cần có sự hài hòa trong cách bảo tồn những giá trị văn hóa, để di sản được bảo toàn và lưu truyền cho con cháu mai sau...