Liệu có thực sự bảo vệ sức khỏe?

Dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) sẽ được trình Quốc hội cho ý kiến lần đầu tại Kỳ họp thứ Tám (dự kiến khai mạc ngày 21.10 tới đây). Dự thảo lần 3 bổ sung mặt hàng nước giải khát theo Tiêu chuẩn Việt Nam có hàm lượng đường trên 5g/100ml (nước giải khát có đường) vào diện đánh thuế tiêu thụ đặc biệt, với mức thuế suất đề xuất là 10%. Một trong những mục tiêu cơ quan soạn thảo đưa ra là nhằm bảo vệ sức khỏe Nhân dân, hạn chế tiêu dùng đối với một số mặt hàng có hại cho sức khỏe cộng đồng, trẻ em. Tuy nhiên, đề xuất này vấp phải phản ứng của chuyên gia cũng như doanh nghiệp.

Tại hội thảo “Góp ý dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi)”, do Báo Đại biểu Nhân dân phối hợp Hiệp hội Doanh nghiệp đầu tư nước ngoài, Tạp chí Nhà đầu tư tổ chức sáng 20.9, PGS.TS. Nguyễn Thị Lâm, nguyên Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Việt Nam, cho biết: Tỷ lệ thừa cân béo phì ở trẻ 5 - 19 tuổi tại nước ta đã tăng gấp đôi trong giai đoạn 2010 - 2020, từ mức 8,5% lên 19%; dù vậy vẫn thấp hơn nhiều so với tỷ lệ trung bình khu vực ASEAN là 33,96% (2021).

Theo bà Lâm, có nhiều nguyên nhân gây ra tình trạng thừa cân béo phì ở trẻ, bao gồm: khẩu phần ăn và dinh dưỡng không cân bằng các chất, hoạt động thể lực kém, yếu tố di truyền, yếu tố kinh tế - xã hội, ngủ ít, suy dinh dưỡng thấp còi lúc nhỏ. Khảo sát của Viện Dinh dưỡng Quốc gia trong giai đoạn 2018 - 2021 cho thấy, những thực phẩm được trẻ em ở cả thành thị và nông thôn tiêu thụ thường xuyên nhiều nhất là ngũ cốc - tinh bột (trên 97%), rau củ quả (trên 90%), chất đạm (trên 85%), chất béo (trên 65%)…; đồ uống có đường trên đường phố, đồ uống bổ sung có đường và nước ngọt chiếm tỷ lệ thấp nhất, với mức tối đa là 24,6%.

Nghiên cứu của Viện Dinh dưỡng Quốc gia cũng chỉ ra, tỷ lệ thừa cân béo phì không tương ứng với mức độ tiêu thụ nước ngọt thường xuyên. Theo đó, ở thành thị, tỷ lệ thừa cân béo phì là 41,9%, trong khi tiêu thụ nước ngọt là 16,1% và tiêu thụ bánh kẹo là 51,1%. Ở nông thôn, tỷ lệ thừa cân béo phì 17,8%, trong khi tiêu thụ nước ngọt là 21,6% và tiêu thụ bánh kẹo là 56,4%.

Từ thống kê đó, bà Lâm cho rằng, nếu chỉ giảm tiêu thụ nước giải khát có đường thì không giải quyết thừa cân béo phì và các bệnh không lây nhiễm (huyết áp, tim mạch, ung thư, đái tháo đường…). Để phòng chống thừa cân béo phì và các bệnh không lây nhiễm, cần tăng cường truyền thông về dinh dưỡng và sức khỏe. Cùng với đó, sử dụng hợp lý các nguồn thực phẩm; chế độ ăn cần tăng cường sử dụng rau quả, chất xơ; tăng cường các hoạt động thể chất...

TS. Cấn Văn Lực, chuyên gia kinh tế, thông tin: Số liệu trên quy mô toàn cầu về tỷ lệ người thừa cân béo phì tại thời điểm năm 2016 và 2024 của Liên đoàn Bệnh béo phì Thế giới (WOF) cho thấy, việc đánh thuế đường chưa chắc giúp tỷ lệ người mắc bệnh thừa cân béo phì giảm xuống.

Cụ thể, vẫn có trên 20 quốc gia với tỷ lệ người thừa cân béo phì tăng trong giai đoạn 2016 - 2024 dù đã đánh thuế đường nhiều năm. Ví dụ, Mỹ đánh thuế đường từ năm 2016, tỷ lệ thừa cân béo phì tăng từ 42,1% lên 42,7%, cao thứ 5 thế giới; Brunei đánh thuế đường từ năm 2017, tỷ lệ thừa cân béo phì tăng từ 14,1% lên 23,2%, đứng thứ 24 thế giới…

Trong khi đó, cùng giai đoạn, có 65 quốc gia dù chưa bao giờ đánh thuế đường, nhưng tỷ lệ người thừa cân béo phì lại giảm. Chẳng hạn, Trung Quốc giảm từ 6,2% (2016) còn 6,1% (2024); Indonesia giảm từ 6,9% còn 6,1%... Đáng chú ý, Nhật Bản không đánh thuế đường nhưng tỷ lệ người thừa cân béo phì luôn giữ ổn định trong 9 năm qua, ở mức 4,3% và nằm trong nhóm thấp nhất thế giới.

Vì vậy, có nên đánh thuế tiêu thụ đặc biệt với nước giải khát có đường để điều chỉnh hành vi tiêu dùng ở Việt Nam, nhất là với nhóm trẻ 5 - 19 tuổi, đang là câu hỏi lớn đòi hỏi nghiên cứu kỹ, ông Lực nêu.

Cân nhắc lợi ích và chi phí

Theo cơ quan soạn thảo, nếu đề xuất đánh thuế tiêu thụ đặc biệt 10% với nước giải khát có đường sẽ tăng thu ngân sách khoảng 2.400 tỷ đồng/năm. Tuy vậy, bài toán chi phí và lợi ích cần được cân nhắc thêm.

TS. Cấn Văn Lực phân tích, toàn bộ thuế tiêu thụ đặc biệt chiếm 8,8% tổng thu ngân sách nhà nước. Nếu tăng thu 2.400 tỷ đồng từ áp thuế tiêu thụ đặc biệt với nước giải khát có đường cũng chiếm một tỷ lệ rất nhỏ, chỉ dưới 2% trong tổng thu thuế mỗi năm. Trong khi đó, giả sử việc đánh thuế sẽ điều chỉnh hành vi khiến tiêu thụ nước giải khát có đường giảm, như vậy số thu 2.400 tỷ đồng chắc chắn sẽ không đạt. Chưa kể, để thu đúng, thu đủ số thuế này cũng là vấn đề không đơn giản bởi không loại trừ tình trạng lách thuế.

Dẫn nghiên cứu mới nhất của Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM), vị chuyên gia kinh tế cho biết, việc bổ sung thuế tiêu thụ đặc biệt 10% đối với nước giải khát có đường sẽ làm tác động tiêu cực đến 9 ngành giải khát và 24 ngành liên quan, làm thiệt hại khoảng gần 28.000 tỷ đồng (tương đương 0,5% GDP năm 2022), làm giảm thuế gián thu 5.400 tỷ đồng/năm và giảm thuế trực thu 3.300 tỷ đồng/năm do tiêu thụ và sản xuất nước giải khát sẽ có xu hướng giảm. Do đó, cơ quan soạn thảo cần cân nhắc kỹ đề xuất đánh thuế này cũng như cân nhắc áp thuế chỉ 5% thay vì 10%.

Chánh văn phòng Hiệp hội Bia, Rượu, Nước giải khát Việt Nam (VBA) Lương Xuân Dũng lo ngại, đánh thuế tiêu thụ đặc biệt với nước giải khát có đường có thể sẽ tạo sự không công bằng. Bởi, hiện chưa có khảo sát mỗi năm Việt Nam tiêu thụ bao nhiêu tấn đường, trong đó có bao nhiêu tấn dành cho ngành nước giải khát? Giả sử, ngành sử dụng 200 nghìn tấn đường trong tổng số 1 triệu tấn đường, thì tại sao chỉ đánh thuế với 200 nghìn tấn đường mà không đánh thuế với 800 nghìn tấn còn lại, ông Dũng đặt vấn đề. Ông đề nghị cần có đánh giá khoa học và đầy đủ hơn về tác động của chính sách và chưa nên bổ sung nước giải khát có đường vào diện đánh thuế tiêu thụ đặc biệt.

Chia sẻ với các ý kiến trên, nguyên Vụ trưởng Vụ Quản lý thuế doanh nghiệp lớn, Tổng cục Thuế Nguyễn Văn Phụng cho rằng, nên cân nhắc thận trọng giữa chi phí và lợi ích khi đánh thuế tiêu thụ đặc biệt với nước giải khát có đường; đồng thời phải làm rõ cơ sở của việc đánh thuế.