Bài học về cách nói và cách viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh

Từ quan niệm đó, trong suốt cuộc đời hoạt động, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm rèn luyện cách viết, cách nói như rèn dũa một thứ công cụ chuyên dụng và yêu cầu các nhà tuyên truyền, các nhà báo, cán bộ, đảng viên cũng làm như thế. Cái cốt lõi trong cách sử dụng ngôn ngữ của Chủ tịch Hồ Chí Minh là: Ý thức về cách nói, cách viết; Ý thức về nói, viết đúng với nhu cầu và trình độ của người nghe, người đọc; Ý thức về sự lựa chọn điều để nói, để viết; Ý thức về sự lựa chọn cách nói, cách viết. Tính ý thức về sử dụng ngôn ngữ ở Chủ tịch Hồ Chí Minh gắn liền với việc làm rõ: Viết cho ai? Viết để làm gì? Viết cái gì? Viết như thế nào?. Những kinh nghiệm phong phú về cách nói, cách viết đã được Người đích thân tổng kết một cách có hệ thống trong các tác phẩm: “Sửa đổi lề lối làm việc”, “Cách viết”…

Theo quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, người nói hay người viết có vai trò đặc biệt quan trọng trong tư cách là chủ thể của quá trình giao tiếp ngôn ngữ. Vai trò này thể hiện ở những điểm sau:

- Có sự tích cực và chủ động trong việc chuẩn bị trước khi nói, hay viết. Quá trình chuẩn bị này đòi hỏi người nói, hay người viết phải điều tra nghiên cứu, biết rõ điều định nói hay viết. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Chưa điều tra, chưa nghiên cứu, chưa biết rõ, chớ nói, chớ viết”. Mà để  biết rõ, thì phải chịu khó “nghe”, “hỏi”, “thấy”, “xem và ghi chép” lại. Đây thực chất là quá trình đi vào thực tế, tích luỹ tri thức để làm giàu cho vốn hiểu biết của mình. Nhưng “biết rõ” rồi vẫn chưa đủ; trước khi “nói, viết phải nghĩ cho chín, phải sắp đặt cẩn thận”.

- Người nói, hay người viết phải xác định chủ đích của mình, thuyết phục người nghe, người đọc. Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm đến mục đích, hiệu quả của việc sử dụng ngôn ngữ khi nói, cũng như khi viết. Người cho rằng: Khi nói, hay viết “mỗi câu, mỗi chữ có một ý nghĩa, một mục đích”. Người từng nói: “Mình viết ra cốt để giáo dục cổ động; nếu xem mà không nhớ được, không hiểu được là viết không đúng, nhằm không đúng mục đích. Mà muốn cho người xem hiểu được, nhớ được, làm được thì phải viết cho đúng trình độ người xem, viết rõ ràng, gọn gàng”.

- Để đạt được mục đích, đạt được hiệu quả cao, người nói hay người viết phải có ý thức “viết cái gì”: “Nhiều người cứ tưởng: mình viết gì, nói gì, người khác cũng đều hiểu cả. Thật ra không phải như thế”. Và, Người phê phán: “Về việc đặt khẩu hiệu, đặt chương trình làm việc, chương trình đấu tranh, tuyên truyền, làm báo tường, viết báo cũng như thế, không chịu khó hỏi quần chúng cần cái gì, muốn nghe, muốn biết cái gì, ham chuộng cái gì. Chỉ mấy cán bộ đóng cửa lại mà làm, ngồi ì trong phòng giấy mà viết, cứ tưởng như cái gì mình làm là đúng, mình viết là hay”.

Trong cách nhìn nhận của Chủ tịch Hồ Chí Minh, câu chữ của người viết báo, lời nói của cán bộ tuyên truyền cần “gọn gàng, có đầu có đuôi, có nội dung”. Người khuyên: “Người viết báo dành sự chăm sóc đặc biệt đối với nội dung và hình thức của câu chữ; phải phản ánh chân thực thực tế cuộc sống”. Để làm được như vậy theo Người: “…phải có lập trường vững vàng: ta, bạn, thù thì mới viết đúng”. Người từng nói: “Muốn làm bạn phải hiểu nhau. Nếu không hiểu nhau, không thành bạn. Người tuyên truyền không kiểm tra, không phân tích, không nghiên cứu, không hiểu biết quần chúng chỉ gặp sao nói vậy, bạ gì viết nấy, nhất định thất bại”. Theo đó, người nói, hay người viết phải: Hiểu người đọc để “viết cho đúng trình độ của người đọc”; Hiểu biết tâm lý, nguyện vọng của người đọc: “Mỗi tư tưởng, mỗi câu nói, mỗi chữ viết phải rõ cái tư tưởng và lòng ước ao của quần chúng”; Hiểu biết tiếng nói, cách nói của người nghe hay đọc: “Chúng ta muốn tuyên truyền quần chúng, phải học cách nói của quần chúng, mới nói lọt tai quần chúng”. 

Nhận xét về văn phong của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Cố Tổng bí thư Trường Chinh từng viết: “Cách nói, cách viết của Hồ Chủ tịch có những nét rất độc đáo, nội dung khẳng khái thấm thía, đi sâu vào tình cảm con người, chinh phục cả trái tim và khối óc của người ta; hình ảnh sinh động, giản dị, dễ hiểu, giàu tính dân tộc và tính nhân dân. Người rất ghét lý luận suông, rất ghét dân sách vở của các nhà kinh điển một cách khô khan hoặc có ý khoe khoang với người nghe, người đọc. Người ghét văn chương sáo rỗng, nhạt nhẽo, rất ghét nói và viết dài dòng, khó hiểu và kiên quyết phản đối dùng tiếng nước ngoài không cần thiết”. Quả vậy, với Chủ tịch Hồ Chí Minh, mỗi đối tượng giao tiếp có một chiến lược giao tiếp riêng. Người cũng ý thức sâu rằng: “Dân chúng không nhất luận như nhau. Trong dân chúng có nhiều tầng lớp khác nhau, có lớp tiên tiến, có lớp lừng chừng, có lớp lạc hậu”. Theo đó, mỗi đối tượng, Người có cách sử dụng ngôn từ khác nhau. Chẳng hạn, với nhưng người có trình độ học vấn còn thấp, Người thường sử dụng các từ, quán ngữ, thành ngữ dễ hiểu, quen thuộc với ngôn ngữ hằng ngày: Dân bầu mình ra để làm việc cho dân chứ không phải để cậy thế với dân; Xem nhiều sách để mà loè, để làm ra ta đây, thế không phải là biết lý luận; Trong cán bộ có đồng chí miệng nói tay làm, nhưng cũng có đồng chí chỉ tay năm ngón… Người thường khuyên mọi người sử dụng ít từ gốc Hán, ít câu cú dài dòng, tầm chương trích cú trong khi nói và khi viết…

Có thể nói, còn nhiều vấn đề liên quan đến phong cách ngôn ngữ (cách nói và cách viết) của Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong bài tham luận ngắn này, chúng tôi mới chỉ nêu lên được một phần rất nhỏ. Thiết nghĩ, với những người làm báo, cùng với việc học tập đạo đức, lối sống… của Chủ tịch Hồ Chí Minh, chúng ta cần phải học tập ở Người cách làm báo, viết  báo để có những bài báo hay, đúng, được độc giả hoan nghênh và trân trọng…