Từ kinh nghiệm và thực tiễn, từ yêu cầu Đại hội Đảng bộ các cấp, bước đầu hình dung và thử khái lược ở đây 8 phép chọn người:
1- Chọn cái tâm hay chọn cái tài? Ấy là câu hỏi của muôn thuở. Tâm quý hay tài quý? Và, cổ nhân từng răn: “Có tài mà cậy chi tài/ Chữ tài liền với chữ tai một vần”; “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài”. Ấy là tài năng mới đáng nói, đáng quý. Có mấy nghĩa tài khác ở đây, là tài luồn cúi, xoay xở, tài đục khoét, nịnh bợ; là tiền tài, vật chất. Nên cái tài mới là tòa ngang dãy dọc, đất đai nhiều như điền chủ, nghĩa là giàu lên nhanh chóng một cách khuất tất, mờ ám. Cái tài rất mờ ảo sáng tối, nhập nhằng trắng đen: “Lươn ngắn lại chê chạch dài/ Thờn bơn méo miệng chê trai lệch mồm”.
Xem khắp trong lịch sử, xưa nay, khi quyền lực mà đem giao cho những kẻ mang cái tâm kém, những kẻ ham thích tiền quyền, “tiền tài vị tiền tài”, nhất định có ngày quốc gia lâm nguy. Tâm thực thì người sẽ đến, tâm cao thì tài sẽ lớn, tâm quảng khoát thì sẽ đủ tầm bao quát bốn bể, dẫn dắt thiên hạ!
2- Chọn cho cái tình hay chọn cho cái lý? Người Việt Nam ta có câu: “Cả trăm cái lý không bằng một tý cái tình”. Tình thì rất quý! Nhưng, nếu lụy cái tình như thế, thì “Một bỏ làm mười”, “Hòn đất cất nên ông bụt”, “Yêu nên bụt, ghét ra ma”, tất người tài bỏ đi, sỹ phu ngoảnh mặt, ắt sẽ làm nát chính sự. Rốt cục, cả hai cái tình cái lý, đều vì thế mà hỏng. Nên, ở đây, thượng sách phương châm chọn, cần dứt khoát, “Dù thẳng mực tàu đau lòng gỗ”: “Thương anh em để trong lòng/ Việc công xin cứ phép công em làm”.
Ấy mới cần sự thấu tình đạt lý, nhưng trước nhất cái lý phải làm đầu, trong việc chọn người!
3- Chọn vì “lễ nghĩa” hay chọn vì đảm lược? Người ta thường nói: “Ở đời, cần phải biết điều”, “Tốt lễ dễ thưa”, “Việc quan không thể nói bằng nước dãi”, “Ông có chân giò, bà thò nậm rượu”, “Đi nặng về nặng, đi nhẹ về nhẹ, đi không thì… về không”…
Xưa nay, thử hỏi đã mấy ai đã đủ dũng khí ngoảnh mặt với “lễ nghĩa” kiểu ấy nên không ít đã “Há miệng mắc quai”, thậm chí “Một miệng mười quai”? Và chọn người kiểu như thế, thì người đảm lược, tài hoa, có nhân, nghĩa, liêm sỉ lánh xa, thì không cần nói, đội ngũ chỉ nhung nhúc những kẻ bán mua, đổi chác, chính sự đã tự nó đã nát bét rồi! Mong sao người nắm quyền luôn ứng xử như cái thời “Câu đương chặt ngón chân” của Cụ Trần Thủ Độ.
4- Chọn mẫu mã hay chọn thực việc? Ấy là chuyện bằng cấp và thực tài. Người ta lóa mắt và chuộng hư danh, đặt ra bao nhiêu tiêu chuẩn về bằng cấp, và ngó lơ những người thực việc. Họ có biết đâu rằng, theo đó, vô khối kẻ ngược xuôi bán mua bằng cấp, cốt lấy hư danh lừa đời: “Điểm tô cái mẽ bề ngoài/ Che đi cái vẻ sơ sài bên trong” nhưng kỳ thực thì “Chữ không hay, cày chẳng biết”, “Tốt mã rẻ cùi”, “Toàn tòng tại chức… đoạt quyền”. Từ văn chương, chiếu biểu cho tới biện lý, hành sự với hạng này khác chi trò xa xỉ. Họ không thuộc những đám “Cáo mượn oai hùm”, “Đông Quách tiên sinh” thì cũng ở hạng: “Ma mang mặt người”, “Ruồi trên đầu hổ”…
Vì thế, bao nhiêu “ngọn núi cao thường giấu ngọn”, “những “bông lúa chín thường cúi đầu”… bị lãng quên, thậm chí bị vùi lấp!
5- Chọn người khéo nói hay chọn người trung trực? Thói thường thì ghét bỏ người “Trung ngôn nghịch nhĩ” (Lời nói thẳng khó nghe) mà lại thích kẻ “Xảo ngôn, lệnh sắc…” (Nói năng khéo léo, nét mặt giả bộ niềm nở…). Nhưng, có biết đâu rằng: “Mật ngọt chết ruồi”, “Những nơi cay đắng là nơi thật thà”. Nhớ xưa, cổ nhân lại chọn và lập một chức quan, đứng hàng tam phẩm, chuyên phản biện, can gián nhà vua, gọi là Gián nghị đại phu. Trên thích nghe can gián, dưới dám nói lời trung, đây là bí quyết trị quốc của người xưa đấy!
6- Chọn cho công việc hay chọn chỉ vì người? Vì việc chọn người, đặt bộ máy! Trải suốt xưa nay, nhìn khắp đông tây nam bắc, ở đâu và thời nào hễ tiến bộ cũng đều làm như thế cả! Nhớ năm 1946, Cụ Hồ ký lệnh lập Ban Thanh tra đặc biệt của Chính phủ. Ban chỉ có 2 người. Đó là Cụ Bùi Bằng Đoàn làm Trưởng ban và ông Cù Huy Cận. Mọi người hỏi Cụ Hồ về điều đó, thì Cụ Hồ bảo: “Việc tới đâu thì đặt người tới đó. Cụ Bùi đức cao vọng trọng, dạn dày kinh nghiệm, chú Cận trẻ tuổi thì theo, để mà học việc. Sau này, việc nhiều thì bố trí thêm”.
Nay thì không ít nơi, “chưa nặn bụt đã nặn bệ”, “vì người mà đặt bộ máy”; số người “chỉ tay năm ngón” quá nhiều. Nếu đông nhưng không mạnh, lại “miệng ăn núi lở”, bộ máy vừa chồng chéo vừa cồng kềnh, theo đó không nảy nòi nạn cát cứ, không đẻ ra nhóm lợi ích mới là chuyện lạ!
7- Chọn cho công sự hay chọn cho phe cánh? Lại nhớ năm 1947, Cụ Hồ nói, đại ý: Có những đồng chí còn giữ thói “Một người làm quan cả họ được nhờ”, đem bà con, bạn hữu đặt vào chức này việc kia, làm được hay không, mặc kệ… Cốt cho bà con, bạn hữu có địa vị là được. Cụ Hồ nói tiếp: “Tư túng- Kéo bè, kéo cánh, bà con bạn hữu mình, không tài năng gì cũng kéo vào chức này chức nọ. Người có tài có đức, nhưng không vừa lòng mình thì đẩy ra ngoài. Quên rằng việc là việc công, chứ không phải việc riêng gì dòng họ của ai”.
Thảo nào không ít nơi “Con anh cháu tôi”, “Cậy thần cậy thế”, “Con cháu các cụ cả”(5C), “Nhất hậu duệ… bét trí tuệ”, “Cả họ làm quan”, rồi nhiều chốn xa thì xã “Đảng ủy họ ta”, gần thì huyện “Ban Thường vụ nhà ta”(!). Bố quan, con bố cũng… phải quan (!)... Thử hỏi làm sao nhân tài không chán nản, sỹ phu không ngoảnh mặt? Và, thử hỏi, chọn người như thế thì sao mọi việc không tốc hỷ tốc bại, mọi nhân sự không hoạch phát tất hoạch tàn cho được?
8- Chọn cho cơ cấu hay chọn cho công việc? Không ít nơi văng vẳng những lời ta thán: “Trọn đời phấn đấu không bằng cơ cấu một giây”, “Lúc cần trẻ, ta đã già/ Cơ cấu cần nữ, lại là đàn ông”… Thế là lắm nơi chia chác mâm bát làm trọng, lấy cái phường hội làm đầu!
Cơ cấu là hình thức, công việc là nội dung của việc chọn lựa, sắp đặt bộ máy. Nên, công việc là quyết định, cơ cấu đứng hàng thứ, chỉ giữ phần quan trọng mà thôi! Bởi, nói như Cụ Hồ, cất nhắc cán bộ, phải vì công tác, tài năng, vì cổ động cho đồng chí khác thêm hăng hái. Thế mới thật sự quang minh lỗi lạc!
Vì thế, không nệ mâm bát đủ đầy rồi bỏ mặc người đói kẻ no, không để tài đức khuất thân trong khi chỉ nhăm nhe tùy người đặt chức thì… vạn sự bê trễ, bộ máy lỏng lẻo! “Nếu vì lòng yêu ghét, vì thân thích, vì nể nang, nhất định không ai phục, mà gây nên mối lôi thôi trong Đảng. Như thế là có tội với Đảng, có tội với đồng bào, Chính phủ dứt khoát không khoan dung”, như Cụ Hồ đã từng cảnh báo.
Không nhìn thấy, thấy mà không nhận ra nhân tài là tội nhỏ. Tội to hơn là, biết là hiền tài mà không dùng. Tội to hơn nữa là, dùng mà không tin nhân tài. Mắc trọng tội, khi trọng dụng mà không bảo vệ được nhân tài. Nhưng cộng cả bốn cái tội ấy cũng không nặng bằng tội đem cái mũ của bậc nhân tài đội lên đầu kẻ bất tài, vô hạnh.
Phải là bậc hiền tài mới chọn được, mới thu phục được hiền tài! Những người khi được trao quyền chọn người của bộ máy, cốt nhất, trước mắt chỉ cần làm tốt tối thiểu 10 chữ này mà thôi: Trung thực - Khách quan - Dũng cảm - Trách nhiệm - Trong sạch.
Lắng trông Nhân dân tôn vinh hiền tài, theo đó, mà chọn lấy, không sai!
Khi sỹ phu ngoảnh mặt thì sớm muộn nhất định sẽ tới ngày bại vong!
Sự đời bao gương kia to tày liếp trong việc chọn người, vẫn hẵng đang treo!
