Xây dựng mô hình Hải quan số, Hải quan thông minh ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (big data)… được xác định là xu thế phát triển tất yếu của ngành Hải quan hiện nay. Điều này đã được Bộ Tài chính thể chế hóa trong Quyết định số 97/QĐ-BTC ngày 26.1.2021 phê duyệt chủ trương Thuê dịch vụ công nghệ thông tin thực hiện Hải quan số. Trong đó, đáng lưu ý là việc sử dụng AI để tự động đánh giá, lựa chọn phân luồng thông qua hệ thống nhận biết và các thuật toán xử lý dữ liệu lớn.

Quyết định số 628/QĐ-TTg ngày 20.5.2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chiến lược phát triển hải quan đến năm 2030 cũng đặt ra quan điểm là “lấy cải cách, hiện đại hóa làm cơ sở, hiện đại hóa mô hình quản lý hải quan làm trọng tâm, đẩy mạnh thực hiện chuyển đổi số trong ngành Hải quan làm nền tảng cho phát triển hải quan trong thời kỳ mới”.

Cụ thể, ngành Hải quan đặt mục tiêu phấn đấu đến năm 2025 hoàn thành Hải quan số, với các chỉ tiêu như 100% thủ tục hải quan được số hóa và thực hiện bằng phương thức điện tử; 95% chứng từ thuộc hồ sơ hải quan được chuyển sang dạng dữ liệu số,... Việc chuyển các hoạt động nghiệp vụ sang tự động hoàn toàn là phù hợp với chuẩn mực và khuyến nghị của Tổ chức Hải quan Thế giới (WCO).

Để cụ thể hóa mục tiêu trên, Tổng cục Hải quan sẽ đẩy mạnh việc nghiên cứu và làm chủ các công nghệ then chốt, gắn với dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo. Các công nghệ mới này cho phép quản lý biên giới thông minh bằng các mô hình hải quan ảo, cửa khẩu điện tử theo khuyến nghị của WCO. Việc này sẽ hạn chế sự tham gia trực tiếp của công chức hải quan, đơn giản thủ tục hành chính, giảm thời gian chờ tại biên giới, thực hiện phân luồng hàng hóa, hành khách, phương tiện, ủy quyền kiểm tra tại cửa khẩu.

Công nghệ quản lý chuỗi cung ứng tích hợp theo hướng dẫn tại khung an ninh và tạo thuận lợi thương mại (SAFE) của WCO được áp dụng để đáp ứng yêu cầu quản lý toàn bộ quá trình sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, bảo đảm hàng hóa sử dụng đúng mục đích đã kê khai với cơ quan hải quan dựa trên nguyên tắc rủi ro, lấy phân tích dữ liệu làm nền tảng trên cơ sở ứng dụng sâu AI. Đặc biệt, mô hình này thiết lập môi trường dịch vụ số thân thiện, dễ tiếp cận, có khả năng đáp ứng nhu cầu sử dụng dịch vụ mọi lúc, mọi nơi và trên mọi phương tiện, có thể theo dõi được kết quả xử lý cũng như cung cấp các tính năng hỗ trợ doanh nghiệp, tổ chức, người dân trong thực hiện thủ tục hành chính.

Các công nghệ hiện đại sẽ hỗ trợ cơ quan hải quan trong việc tự động phân tích, xử lý thông tin; sẵn sàng tích hợp, kết nối, chia sẻ thông tin với các bộ, ngành, doanh nghiệp trong nước; trao đổi dữ liệu hải quan với các nước.

Hiện nay, trên thế giới đã có nhiều mô hình để hiện đại hóa ngành Hải quan, như mô hình BACUDA tận dụng AI để phân tích dữ liệu tự động, được triển khai vào tháng 9.2019. Mô hình sử dụng cơ chế AI tiên tiến trong phát hiện các giao dịch gian lận tiềm ẩn và xác định các giao dịch bất thường theo số lượng phát sinh. Đây là dự án do WCO khởi xướng và bảo trợ quá trình phát triển. Dự án nhằm hỗ trợ tăng cường năng lực sử dụng, khai thác sức mạnh từ dữ liệu số của cơ quan hải quan từ các quốc gia thành viên.

Trong quá trình phát triển các mô hình, công nghệ phân tích dữ liệu, WCO luôn khuyến khích sự hợp tác công - tư để tận dụng những năng lực công nghệ độc đáo, vượt trội của các doanh nghiệp tư nhân. Trong số này, giải pháp Publican của Ultra là một công nghệ nổi bật, đã được WCO chứng thực và ký kết những thỏa thuận hợp tác để tăng cường năng lực cho cơ quan hải quan khu vực Đông và Nam Phi (ESA).

Publican là giải pháp công nghệ theo dạng thức nền tảng (phần mềm/module của bên thứ ba) tích hợp vào hệ thống quản lý, giám sát hải quan hiện có để tăng cường hiệu lực, hiệu quả thực thi hải quan đối với các lô hàng nhập khẩu qua đường cảng biển. Giải pháp ứng dụng thuật toán AI vượt trội cùng hệ sinh thái dữ liệu khổng lồ có hiệu suất cao, trong thời gian thực để phân tích, gắn cờ cảnh báo đối với các lô hàng có dấu hiệu vi phạm. Mục đích là để xác định mức độ rủi ro của lô hàng, đồng thời cung cấp thông tin chi tiết một cách toàn diện và chính xác về tất cả các thực thể liên quan đến bất kỳ lô hàng nào.

Phương pháp tiếp cận của Publican được đánh giá là toàn diện hơn nhờ xem xét các mô hình hiện có thông qua dữ liệu lịch sử và dữ liệu trong nước, cùng với các mô hình được xây dựng nhanh chóng dựa trên dữ liệu cập nhật, phản ánh các điều kiện thị trường, quy định và thương mại theo thời gian thực. Đây là mô hình áp dụng phương pháp "đa chiều" và "tiên đoán" - được xem là phù hợp với một thế giới mà mỗi giao dịch là khác nhau, không thể được đánh giá theo các cơ sở dữ liệu và khuôn mẫu lịch sử.

Theo các chuyên gia, ngành Hải quan nên sử dụng dữ liệu “động” và tận dụng AI để mô hình hóa mọi tình huống có thể xảy ra. Phương pháp như của Publican được gọi là “Kiểm tra kỹ thuật số - Digital Vetting”, nghĩa là khai thác tất cả dữ liệu có sẵn tại bất kỳ thời điểm nào để kiểm tra các lô hàng có buôn lậu, gian lận thương mại hay không. Đây là một kết quả thực tiễn của quá trình số hóa toàn cầu.

Các mô hình như BACUDA hay Publican được phát triển bằng cách truy xuất dữ liệu toàn cầu từ các bộ dữ liệu thương mại quốc tế, kinh tế, nguồn mở và buôn bán trong nước. Sau khi dữ liệu được thu thập và phân tích, mô hình tính toán dựa trên AI được sử dụng nhằm phát triển và áp dụng các bộ dữ liệu có liên quan trên toàn cầu để xác định các mẫu (tức là đánh giá chỉ số sai lệch và phát hiện các mẫu có biểu hiện gian lận). Dữ liệu về các mối quan hệ và cấu trúc của doanh nghiệp thương mại, cũng như giá cả và định giá mặt hàng, có tầm quan trọng đặc biệt đối với xác định rủi ro trong ngành Hải quan.

Trong xu hướng chung triển khai AI, tận dụng hệ sinh thái dữ liệu, giải pháp Publican (cùng nhiều mô hình, thuật toán AI khác, bao gồm cả những nền tảng do WCO bảo trợ, phát triển) hứa hẹn sẽ đem lại một cuộc đại cách mạng trong thực thi hải quan, qua đó giúp ngành Hải quan Việt Nam giải quyết “thách thức kép” - vừa đơn giản hóa thủ tục vừa tăng cường phòng chống buôn lậu, gian lận thương mại nhằm hướng đến đạt được “mục tiêu kép” - vừa tạo thuận lợi thương mại ở mức tối đa vừa bảo đảm an ninh quốc gia, chống thất thu ở mức cao nhất!