Nơi thờ Thành hoàng của Kinh thành Thăng Long
Tại tọa đàm “Giá trị di sản văn hóa đền Bạch Mã, di tích cấp quốc gia”, do UBND Quận Hoàn Kiếm, Hội Di sản Văn hóa Việt Nam tổ chức ngày 2.10, GS. TS. Đinh Khắc Thuân, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, cho biết, đền Bạch Mã xuất hiện khá sớm, gắn với truyền thuyết xây La Thành của Cao Biền và đắp thành Thăng Long của vua Lý Thái Tổ qua sách Việt Điện u linh tập biên soạn vào cuối thời Trần, thế kỷ XIV. “Tài liệu lịch sử cho biết đền được khởi dựng dưới thời nhà Đường, khi Cao Biền xây La Thành vào năm 866. Sau đó, Lý Công Uẩn dời đô từ Hoa Lư ra xây thành Thăng Long năm 1010, đền được xây dựng lại, hiện chúng ta chưa thể biết được diện mạo kiến trúc ban đầu của ngôi đền. Tài liệu thư tịch cũng cho biết đền được dựng ở phía Đông thành, sau thành Đông Trấn như ở vị trí hiện tại. Trong quá trình tồn tại, ngôi đền đã được sửa chữa nhiều lần, được phản ánh khá rõ qua tư liệu văn bia và hoành phi, câu đối tại đền”.
Đền Bạch Mã gắn với quá trình hình thành, phát triển lâu đời của Thăng Long - Hà Nội. Phó Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa Trần Đình Thành cho rằng: Ngôi đền gắn liền với công cuộc dời đô và xây dựng Kinh thành Thăng Long của vua Lý Thái Tổ. Từ thời Lý trở đi, đền được gọi là đền Bạch Mã, phụng thờ thần chủ là Long Đỗ thần, một vị thượng đẳng tối linh. Điều đặc biệt là thần ở đền Bạch Mã gắn với đô thành, chứ không phải thần ở làng xã, nên từ thời Bắc thuộc đã được phong là Đô phủ Thành hoàng thần quân, thời Lý được phong là Quốc đô Thăng Long Thành hoàng đại vương - nghĩa là Thành hoàng của Kinh thành Thăng Long đứng đầu đất nước.
Từ thời Lê Trịnh thế kỷ XVII đến thời nhà Nguyễn, đền Bạch Mã cùng với các đền Quán Thánh, Voi Phục và Kim Liên trở thành tứ trấn của Kinh thành Thăng Long - Hà Nội xưa. Trải qua hơn 1.000 năm lịch sử, ngôi đền luôn được người dân và chính quyền gìn giữ, tu sửa và thờ phụng.
Dáng dấp kiến trúc đền Bạch Mã hiện nay là dấu ấn đặc trưng của phong cách kiến trúc thế kỷ XIX thời Nguyễn. Đền được xây theo hình chữ “tam”, bên ngoài là phương đình tám mái. Điểm đặc sắc của công trình kiến trúc này chính là hệ thống mái hình “vỏ cua” (hình mai con cua) liên kết giữa các hạng mục kiến trúc. Điều này tạo sự khép kín, liên hoàn, tăng không gian cho di tích, tạo điểm nhấn khác biệt, hiếm thấy của di tích so với nhiều di tích vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Gắn liền với di tích đền Bạch Mã hiện nay còn bảo quản được tượng và nhiều di vật quý: Tượng thần Long Đỗ từ thời nhà Lê - thế kỷ XVII, 18 bia đá cổ, 17 đạo sắc phong thời Nguyễn, nhiều đồ thờ tự, thư tịch có liên quan…
Di tích mang ý nghĩa, giá trị nổi bật
GS. Lê Văn Lan nhận định: “Bạch Mã là ngôi đền cổ nhất của Hà Nội. Không chỉ cổ nhất mà còn biết được cụ thể niên đại của sự cổ kính đó: Niên đại khởi dựng 866, có nghĩa đến nay ngôi đền đã có 1.154 năm tuổi”. Bên cạnh đó, tại di tích này còn hàm chứa giá trị lịch sử, với 3 hiện tượng tâm linh liên quan đến vấn đề giữ nước, bảo vệ Tổ quốc trước các thế lực phương Bắc; dựng nước gắn với quá trình xây dựng và bảo vệ kinh thành Thăng Long; và giúp dân an sinh xã hội.
Đền Bạch Mã đã được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du Lịch) xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia tại Quyết định số 235VH/QĐ ngày 12.12.1986. Tuy nhiên, với ý nghĩa và giá trị nổi bật, GS. Lê Văn Lan cho rằng, di tích xứng đáng trở thành Di tích quốc gia đặc biệt. Đồng tình với ý kiến trên, GS. TS. Bùi Quang Thanh - Viện Văn hóa Nghệ thuật Quốc gia Việt Nam góp ý, để trở thành Di tích quốc gia đặc biệt thì ngôi đền phải đáp ứng các tiêu chí cụ thể, và các thành tố văn hóa để cấu thành nên hệ thống di sản này phải có giá trị đặc biệt…
UBND quận Hoàn Kiếm quyết định đầu tư tu bổ, tôn tạo tổng thể đền Bạch Mã, gồm Nghi môn, Phương đình, Tiền tế, Hậu cung… thực hiện từ tháng 6.2019 đến nay, công trình cơ bản hoàn thành đúng dịp kỷ niệm 1010 năm Thăng Long - Hà Nội.
Gắn liền với di tích đền Bạch Mã trước đây có lễ hội Nghênh Xuân, vừa mang tính cung đình, vừa mang tính dân gian đặc sắc, có nguồn gốc từ thời Lý, được tổ chức vào mùa xuân hàng năm, mang đậm dấu ấn của văn hóa nông nghiệp. Theo GS. TS. Bùi Quang Thanh, “lễ hội gắn với di tích đền Bạch Mã là sự kết hợp hài hòa, sinh động, khéo léo của quan phương với dân gian, của tín ngưỡng với các tôn giáo như Phật giáo, Đạo giáo, với thiết chế của Nhà nước phong kiến là Nho giáo… Trên nguồn tư liệu cổ để nhận diện thông qua hồi ức về lễ hội đền Bạch Mã trong quá khứ thì sử liệu đã ghi chép ngắn gọn nhưng lại cụ thể”.
Từ sách cổ thời Lý, đến Việt Điện u linh tập thời Trần, đến Lịch triều hiến chương loại chí sau này mô tả rất kỹ trước đây triều đình đứng ra tổ chức lễ hội này, từ điện Kính Thiên (Hoàng Thành Thăng Long), trâu đất - biểu hiện cho văn hóa lúa nước, thực hành, sinh kế lúa nước, được rước về đền Bạch Mã, phân phát cho các làng, tổng, thể hiện ước vọng mưa thuận gió hòa. Đây là một trong những lễ hội sớm nhất, dưới sự chỉ đạo của quan phương, cộng đồng thực hành, không phải tính chất hội làng như lễ hội khác. Sự đặc biệt của lễ hội này cần nghiên cứu phục dựng, dựa trên chính sử và văn hóa dân gian, tạo sợi dây nối giữa trung tâm Hoàng Thành Thăng Long với đền Bạch Mã.
Nhiều ý kiến tại tọa đàm cho rằng, đây là di tích đặc biệt quý giá, có giá trị tiêu biểu về lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng, tâm linh, trên cả khía cạnh di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, là di tích quốc gia nằm trong khu phố cổ cũng là di tích quốc gia. Tuy nhiên, cần làm sáng rõ một số vấn đề như: Lịch sử đền Bạch Mã, liên hệ giữa đền Bạch Mã với quá trình xây dựng và bảo vệ kinh thành Thăng Long, giá trị nổi bật của lễ hội đền Bạch Mã, vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa đền Bạch Mã… để có thể xây dựng hồ sơ đề nghị xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt.
Cơ quan chủ quản: Văn phòng Quốc hội
