Bác sĩ chỉ dấu hiệu phân biệt kiệt sức do nóng, sốc nhiệt và đột quỵ do nắng nóng

Bác sĩ Hoàng cho biết, kiệt sức do nóng (say nóng) là tình trạng cơ thể mất nước và điện giải sau khi tiếp xúc kéo dài với nhiệt độ cao, thường gặp khi hoạt động thể lực trong môi trường nóng ẩm. Cơ thể vẫn còn khả năng điều hòa thân nhiệt, nhưng hệ thống này bắt đầu quá tải.

Nguyên nhân do tiếp xúc với nhiệt độ cao, đặc biệt khi độ ẩm lớn; hoạt động thể lực kéo dài mà không bù đủ nước và điện giải; mặc quần áo dày, bó sát, cản trở quá trình tản nhiệt.

Triệu chứng điển hình của kiệt sức do nóng gồm: mệt mỏi, yếu sức, đau đầu, chóng mặt, buồn nôn; đổ mồ hôi nhiều, da ẩm ướt, nhợt nhạt; chuột rút cơ bắp, đặc biệt ở tay, chân, bụng; nhịp tim nhanh, yếu; thở nhanh nông; nhiệt độ cơ thể tăng nhẹ (38-40°C), có thể bình thường; khát nước nhiều.

Về mức độ nguy hiểm, kiệt sức do nóng ít nguy hiểm hơn sốc nhiệt và thường hồi phục nếu được xử trí kịp thời. Tuy nhiên, nếu không can thiệp, có thể tiến triển thành sốc nhiệt - một cấp cứu y khoa đe dọa tính mạng.

Sốc nhiệt là tình trạng tăng thân nhiệt nghiêm trọng (thường >40°C), kèm rối loạn chức năng hệ thần kinh trung ương (lú lẫn, hôn mê, co giật). Đây là hậu quả của việc hệ điều hòa thân nhiệt bị suy sụp hoàn toàn, cơ thể mất khả năng tự làm mát.

Nguyên nhân do tiếp xúc kéo dài với môi trường nhiệt độ cực cao, đặc biệt khi thiếu nước, bóng râm hoặc thông gió; hoạt động thể lực cường độ cao trong điều kiện nóng ẩm (sốc nhiệt do gắng sức); hay nhóm nguy cơ: trẻ em, người cao tuổi, người mắc bệnh mạn tính, lao động ngoài trời.

Có hai loại sốc nhiệt. Sốc nhiệt kinh điển (classic/non-exertional heatstroke) thường xảy ra ở người cao tuổi, trẻ nhỏ, người có các bệnh lý mạn tính hoặc những người phải tiếp xúc thụ động với môi trường nóng bức kéo dài (ví dụ, sống trong nhà không có điều hòa nhiệt độ trong đợt nắng nóng).

Sốc nhiệt do gắng sức (exertional heatstroke) thường gặp ở những người trẻ, khỏe mạnh khi tham gia các hoạt động thể chất cường độ cao trong điều kiện thời tiết nóng ẩm, như vận động viên, quân nhân, công nhân xây dựng.

Triệu chứng đặc trưng của sốc nhiệt là: nhiệt độ cơ thể rất cao (>40°C); da nóng, đỏ, khô (thể kinh điển), có thể ẩm nếu vừa vận động mạnh; không ra mồ hôi dù thân nhiệt tăng cao; ối loạn ý thức: lú lẫn, mất phương hướng, kích động, nói lắp, ảo giác, co giật, hôn mê; đau đầu dữ dội, chóng mặt, buồn nôn, nhịp tim nhanh, thở nhanh; có thể ngất xỉu, trụy mạch.

Về mức độ nguy hiểm, sốc nhiệt là cấp cứu y khoa tối khẩn cấp, nguy cơ tử vong cao nếu không được hạ nhiệt và điều trị kịp thời. Biến chứng gồm tổn thương não, suy đa cơ quan, rối loạn đông máu, tử vong.

Thuật ngữ “đột quỵ do nắng nóng” thường được hiểu là đột quỵ não (tai biến mạch máu não) xảy ra hoặc bị thúc đẩy bởi các yếu tố liên quan đến nhiệt độ cao. Nắng nóng làm tăng nguy cơ mất nước, rối loạn điện giải, tăng độ nhớt máu, biến động huyết áp - tất cả đều là các yếu tố nguy cơ thúc đẩy đột quỵ não thực sự.

Nguyên nhân của đột quỵ do nắng nóng thường là mất nước kéo dài, máu cô đặc, tăng nguy cơ hình thành cục máu đông; rối loạn huyết động, tăng hoặc tụt huyết áp đột ngột; thay đổi nhiệt độ môi trường đột ngột (từ nóng sang lạnh hoặc ngược lại). Nhóm nguy cơ: người cao tuổi, trẻ em, người mắc bệnh nền (tăng huyết áp, tim mạch, tiểu đường, rối loạn mỡ máu), người dùng thuốc lợi tiểu, chẹn beta, chống trầm cảm.

Triệu chứng đặc trưng: Yếu hoặc liệt đột ngột một bên mặt, tay hoặc chân (F.A.S.T.); Nói khó, nói ngọng, không hiểu lời nói; Đau đầu dữ dội, chóng mặt, mất thăng bằng, nhìn mờ; Rối loạn ý thức, hôn mê, co giật. Có thể có thân nhiệt cao nếu kèm sốc nhiệt, nhưng không phải dấu hiệu đặc trưng.

Về mức độ nguy hiểm, đột quỵ não là cấp cứu y khoa, nguy cơ tử vong hoặc để lại di chứng thần kinh nặng nề nếu không được điều trị trong “thời gian vàng”.

Hướng dẫn sơ cứu ban đầu

Bác sĩ Nguyễn Huy Hoàng hướng dẫn, với các trường hợp bị kiệt sức do nóng (say nóng), cần đưa nạn nhân đến nơi mát, nới lỏng quần áo, làm mát cơ thể bằng khăn ướt, quạt nhẹ. Cho uống nước mát từng ngụm nhỏ nếu tỉnh táo, ưu tiên dung dịch có điện giải. Nghỉ ngơi, kê chân cao, theo dõi triệu chứng.

Nếu không cải thiện sau 30-60 phút hoặc có dấu hiệu nặng lên (lú lẫn, ngất, co giật), cần chuyển ngay đến cơ sở y tế.

Với các trường hợp sốc nhiệt/say nắng, cần gọi cấp cứu 115 ngay lập tức; đưa nạn nhân ra khỏi nguồn nhiệt, cởi bỏ quần áo ngoài. Bên cạnh đó, làm mát tích cực: phun nước mát, quạt, chườm đá vùng cổ, nách, bẹn, ngâm nước mát nếu có điều kiện và an toàn. Theo dõi thân nhiệt, tiếp tục làm mát đến khi nhiệt độ xuống 38–38,5°C hoặc đến khi nhân viên y tế tiếp nhận.

Nếu nạn nhân bất tỉnh/ngừng thở/ngừng tim, cần tiến hành hồi sinh tim phổi (CPR). Không cho uống nước nếu lơ mơ, nôn ói hoặc co giật.

Với các trường hợp đột quỵ não do nắng nóng, cần nhận diện nhanh các dấu hiệu F.A.S.T. (liệt mặt, yếu tay, nói khó, gọi cấp cứu ngay). Gọi cấp cứu 115, thông báo thời điểm khởi phát triệu chứng.

Để nạn nhân nằm yên, đầu cao 30 độ nếu tỉnh, nghiêng an toàn nếu nôn ói. Không cho ăn/uống bất kỳ thứ gì. Không tự ý dùng thuốc hạ sốt hoặc thuốc hạ huyết áp. Chuẩn bị cho CPR nếu cần.

Giải pháp phòng chống các bệnh lý liên quan đến nhiệt trong mùa nắng nóng

Để phòng chống các bệnh lý liên quan đến nhiệt như kiệt sức do nóng, sốc nhiệt (bao gồm say nắng) và đột quỵ do nắng nóng, bác sĩ Hoàng khuyến cáo người dân cần uống đủ nước, ưu tiên nước lọc, nước điện giải, hạn chế rượu bia, caffeine. Tránh ra ngoài giờ nắng gắt (10h-16h), nghỉ ngơi ở nơi mát, thông thoáng.

Bên cạnh đó, người dân nên mặc quần áo nhẹ, sáng màu, rộng rãi, đội mũ rộng vành, đeo kính râm, sử dụng ô. Làm mát môi trường sống: điều hòa, quạt, mở cửa sổ khi mát, treo khăn ướt. Điều chỉnh cường độ hoạt động thể lực, tránh vận động nặng ngoài trời nắng. Tắm nước mát, bôi kem chống nắng SPF ≥30.

Riêng với các đối tượng nguy cơ cao, bác sĩ Hoàng đưa ra lưu ý đặc biệt để phòng bệnh.

Cụ thể, với người cao tuổi, khả năng điều nhiệt kém, dễ mất nước, cần được nhắc nhở uống nước, đảm bảo phòng mát, hạn chế ra ngoài nắng.

Với trẻ em, hệ điều nhiệt chưa hoàn thiện, tuyệt đối không để trẻ trong xe ô tô, cho uống nước thường xuyên, mặc quần áo mát, đội mũ khi ra ngoài.

Với người mắc bệnh mạn tính: (tim mạch, tăng huyết áp, tiểu đường, béo phì) cần kiểm soát bệnh nền, hỏi ý kiến bác sĩ về thuốc đang dùng, tránh hoạt động ngoài trời nắng.

Bác sĩ Hoàng nhấn mạnh, kiệt sức do nóng, sốc nhiệt và đột quỵ do nắng nóng là các tình trạng bệnh lý liên quan đến nhiệt có thể đe dọa tính mạng nếu không được nhận diện và xử trí kịp thời.

Việc phân biệt đúng các tình trạng này dựa vào triệu chứng, mức độ rối loạn ý thức, đặc điểm da/mồ hôi và yếu tố nguy cơ là rất quan trọng.

Sơ cứu ban đầu đúng cách, kết hợp với các biện pháp phòng ngừa chủ động, sẽ giúp giảm thiểu nguy cơ biến chứng và tử vong, đặc biệt trong bối cảnh thời tiết nắng nóng cực đoan do biến đổi khí hậu.

"Khi có bất kỳ biểu hiện bất thường nào liên quan đến nắng nóng, đặc biệt là rối loạn ý thức, yếu/liệt nửa người, nói khó, cần gọi cấp cứu ngay lập tức. Người dân cần chủ động phòng chống, bảo vệ bản thân và cộng đồng trước các đợt nắng nóng kéo dài", bác sĩ Hoàng đưa ra lời khuyên.