Sen trên cổ vật

Chậu hình lá sen bằng vàng, thế kỷ XIX - XX

Hoa sen là biểu tượng của Phật giáo, nhưng cũng rất gần gũi với văn hóa Việt Nam. Trong Phật giáo, hoa sen biểu trưng cho giá trị đạo đức, sự thuần khiết và thánh thiện; là trí tuệ, sự giác ngộ và tinh thần bất nhiễm. Trong tâm thức dân gian, sen được ví với những con người có vẻ đẹp cao quý, thâm trầm nhưng đầy bản lĩnh. Theo Ts Phạm Quốc Quân - nguyên Giám đốc Bảo tàng Lịch sử quốc gia, “ở Việt Nam, hình tượng hoa sen xuất hiện khá sớm, trên đồ đất nung thế kỷ I - III hay trên kiến trúc cung điện ở Ninh Bình thế kỷ IX - X thời Đinh, tiền Lê...”. Trong nghệ thuật Phật giáo, hoa sen được thể hiện trên tượng Phật, vật dụng nghi lễ và đồ thờ cúng bằng gỗ, đồng, gốm, đất nung, sành... Thời Lý - Trần, hai triều đại mà Phật giáo được coi là quốc giáo, ngoài đồ ngự dụng, hoa sen còn xuất hiện nhiều trong kiến trúc, nghệ thuật. Trong kiến trúc, hoa sen được trang trí phổ biến, là mô típ chủ đạo. Sen có thể được trang trí ở từng bộ phận của công trình như trên bức phù điêu đá tảng kê chân cột, bệ tượng Phật, gạch lát nền, diềm ngói… nhưng cũng có thể là biểu tượng của toàn bộ công trình như chùa Một Cột, Hà Nội.

Tượng Phật Thích Ca sinh ra từ hoa sen -Gỗ sơn thời Lê Trung Hưng, thế kỷ XVII - XVIII

Không chỉ trong Phật giáo, cung đình, sen còn hiện hữu phong phú, đa dạng trong cuộc sống qua sưu tập đồ dùng sinh hoạt hàng ngày. Thời Lý, nghệ nhân thường khắc chìm các lớp cánh sen trên xương gốm, cả trong lòng và phía ngoài bát, đĩa, sau đó phủ men và nung. Còn các loại đồ đựng như bình, ấm, chân đèn, hũ, thống, thạp… được đắp nổi nhiều lớp cánh sen trên nắp, cổ và chân, tạo nên vẻ đẹp thanh thoát, tao nhã, quý phái cho từng món đồ. Sang thời Trần, hình tượng hoa sen được thể hiện sinh động, khoáng đạt, thanh thoát với cách nhìn hiện thực hơn. Ở thời Lê, Nguyễn, hình tượng hoa sen lại được bố cục chặt chẽ nhưng vẫn linh hoạt với hình khối sắc nét tạo nên sự trang nhã, khúc triết trên từng tác phẩm nghệ thuật.

Hình tượng hoa sen được cách điệu, nhưng vẫn thể hiện rõ cốt lõi, tinh thần của sen, nhưng trong cung đình, hình tượng này được thể hiện nghiêm cẩn, tỉa tót hơn. Đồ ngự dụng thường được chế tác từ những chất liệu quý hiếm như ngọc, vàng, bạc, ngà... Dưới bàn tay tài khéo của những người thợ, hình tượng hoa sen được khắc họa tinh xảo, mềm mại, làm cho các đồ dùng của hoàng gia trở nên sang trọng, quý giá, từ đồ thờ cúng, đồ văn phòng tứ bảo đến đồ dùng sinh hoạt... Thực tế, hoa sen là hình tượng phổ biến trong văn hóa Việt nhiều thời kỳ, cũng như nhiều nền văn hóa khác. Ts Phạm Quốc Quân khẳng định: hoa sen là hiện tượng đồng quy, nhưng mỗi dân tộc, tôn giáo, mỗi thời kỳ lịch sử thể hiện hình ảnh hoa sen với đặc điểm riêng, tạo nên sự khác biệt về văn hóa và thông điệp cổ vật gửi lại cho hậu thế.

Đỉnh chạm khắc nổi hoa sen bằng ngọc thời Nguyễn

Trong hàng trăm cổ vật lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, sưu tập trang trí đề tài hoa sen hoặc tạo hình hoa sen chiếm số lượng lớn và xuất hiện trên nhiều loại hình, từ tranh tới biểu trưng quyền lực, vật dụng nghi lễ, đồ thờ cúng, đồ văn phòng tứ bảo, vật liệu kiến trúc tới đồ dùng sinh hoạt. Sen được khai thác, thể hiện theo nhiều bố cục, góc độ, phong cách nghệ thuật, xuất hiện trên nhiều loại chất liệu từ đá, gốm, giấy, gỗ... đến những chất liệu quý hiếm như vàng, bạc, ngọc, ngà...

Nhằm giới thiệu tới công chúng trong và ngoài nước vẻ đẹp tinh túy và ý nghĩa biểu tượng, phong phú của hoa sen trong văn hóa Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia lần đầu tiên tổ chức trưng bày chuyên đề Sen trên cổ vật (kéo dài hết tháng 6), giới thiệu khoảng 100 hiện vật tiêu biểu có niên đại từ thế kỷ XII - IX đến thời Nguyễn (1802 - 1945). Trưng bày gồm các nhóm hiện vật tiêu biểu: Sen trên cổ vật cung đình triều Nguyễn, Sen trong nghệ thuật Phật giáo, vật dụng nghi lễ và đồ thờ cúng, Sen trên vật liệu kiến trúc, Sen trong đời sống xã hội và Tranh thêu đề tài hoa sen. Theo Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Nguyễn Văn Cường, trưng bày chuyên đề Sen trên cổ vật góp phần phác họa lịch sử phát triển của nghệ thuật tạo hình và trang trí gắn với biểu tượng hoa sen trong dòng chảy văn hóa Việt.