Việc người dân chưa hiểu biết, không quan tâm, hoặc hiểu biết hạn chế về hòa giải cơ sở (HGCS) khiến quá trình HGCS gặp nhiều khó khăn, các bên liên quan đến hòa giải thường ngại va chạm và không dám công khai những bất đồng của mình. Do đó, nhiều vấn đề khi được phát hiện thì lại vượt quá giới hạn xử lý của công tác HGCS. Đây là khó khăn trong hoạt động HGCS đưa ra tại buổi công bố kết quả nghiên cứu Hòa giải cơ sở - kinh nghiệm từ một số địa bàn thực hiện dự án của Quỹ Thúc đẩy Sáng kiến Tư pháp (JIFF) do Hội Bảo trợ Tư pháp cho người nghèo Việt Nam phối hợp với Tổ chức Oxfam Việt Nam, Quỹ thúc đẩy Sáng kiến tư pháp (JIFF) tổ chức ngày 8.7, tại Hà Nội.
Tránh “chuyện bé xé ra to”
Chia sẻ về kết quả nghiên cứu tại buổi lễ, TS Tạ Thị Minh Lý, Chủ tịch Hội Bảo trợ Tư pháp cho Người nghèo Việt Nam (VIJUSAP) đại diện nhóm nghiên cứu cho biết: HGCS đóng vai trò rất quan trọng và là bước đầu giải quyết bất đồng và vi phạm pháp luật, đặt nền tảng cho ổn định và đoàn kết trong sự phát triển của cộng đồng, phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương. Trên cơ sở nền tảng về lý thuyết, quy định của pháp luật và kinh nghiệm thực tiễn của các tổ chức thực hiện sáng kiến lần thứ nhất, nhóm nghiên cứu đã chỉ ra 5 vai trò quan trọng của HGCS.
Toàn cảnh buổi công bố kết quả nghiên cứu hòa giải cơ sở
Theo đó, HGCS góp phần bảo vệ quyền và lợi ích công dân, đặc biệt là nhóm yếu thế, vì HGCS giải quyết kịp thời, từ gốc các mâu thuẫn, xích mích, các tranh chấp trong gia đình, cộng đồng dân cư. Cùng với đó, góp phần phòng ngừa, hạn chế vi phạm pháp luật, tội phạm; bảo đảm trật tự, an toàn xã hội, tránh để “chuyện bé xé ra to”.
Bên cạnh đó, HGCS là giải pháp tự nguyện và phát huy tính sáng tạo, góp phần phát huy quyền làm chủ của nhân dân trong tự quản và quản lý xã hội tại địa bàn dân cư. HGCS cũng góp phần đưa pháp luật vào cuộc sống, nâng cao nhận thức, ý thức chấp hành pháp luật của nhân dân và xây dựng nếp sống tương thân, tương ái, có văn hóa và văn minh tại cộng đồng. Trong quá trình thực hiện hòa giải, bên cạnh việc vận dụng các công cụ khác như: kinh nghiệm xã hội, văn hóa, đạo đức, truyền thống… các hòa giải viên vận dụng các quy định pháp luật tương ứng để giải thích, hướng dẫn, thuyết phục các bên, giúp họ hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình theo quy định của pháp luật nên pháp luật đến với người dân một cách trực tiếp, tự nhiên.
HGCS góp phần duy trì và phát huy truyền thống của dân tộc, bảo vệ và ổn định trật tự xã hội, xây dựng những chuẩn mực đạo đức, văn hóa ứng xử, phong tục, tập quán tốt đẹp, qua đó làm cho các giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn và phát huy. Thông qua HGCS, góp phần huy động được nguồn lực và sức mạnh của xã hội, là giải pháp để các đoàn thể chính trị xã hội, chính quyền và các tổ chức cộng đồng gần gũi và nắm được tâm tư, nguyện vọng của dân cư tại địa bàn. Ngay trong trường hợp hòa giải không thành, quá trình hòa giải cũng giúp cho tổ chức cộng đồng nắm được tình hình dân cư. Các bên có tranh chấp nắm rõ bản chất, tình tiết của vụ, việc, nguyên nhân mấu chốt của vấn đề tranh chấp, tâm tư, nguyện vọng, vướng mắc của các bên để từ đó có phương hướng tự giải quyết đúng đắn hoặc thông suốt khi phải đưa vụ, việc ra chính quyền hoặc Tòa án.
Tiếp cận của người dân đối với HGCS còn hạn chế
Dù có nhiều ưu điểm trong công tác HGCS, nhưng qua thực tiễn triển khai công tác này cho thấy, việc tiếp cận của người dân đối với HGCS còn hạn chế. Người dân chỉ thực sự quan tới tới HGCS khi họ xảy ra mâu thuẫn, tranh chấp cần giải quyết, và cần tổ hòa giải làm trung gian hòa giải, TS Tạ Thị Minh Lý nói.
Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, công tác truyền thông, phổ biến Luật Hòa giải ở cơ sở cho người dân chưa được tổ chức thường xuyên, liên tục. Khoảng 50% cán bộ HGCS được khảo sát cho rằng, hoạt động truyền thông về Luật Hòa giải ở cơ sở ít được tổ chức, tổ chức mang tính hình thức hoặc không được tổ chức tại địa phương. Điều này chủ yếu do thiếu kinh phí tổ chức, người dân chưa quan tâm.
Việc thực hiện HGCS trên thực tế cần được tiến hành một cách tự nhiên, khéo léo trên cơ sở “thấu tình, đạt lý” cho các bên. Tuy nhiên, Luật và các văn bản hướng dẫn lại quy định trình tự thực hiện khá cứng nhắc, dẫn đến nhiều người có tranh chấp, bất đồng không báo cáo sự việc và không muốn thực hiện HGCS.
Điều đáng nói, năng lực hạn chế của tổ hòa giải cũng ảnh hưởng không nhỏ đến hiệu quả hòa giải. Có tới 46,7% cán bộ HGCS được khảo sát chưa nắm được nguyên tắc hòa giải và 42,3% cán bộ HGCS chưa nắm được phạm vi hòa giải. Nguyên nhân dẫn đến những hạn chế này là do các hoạt động tập huấn, nâng cao năng lực quá ngắn, thường chỉ 1 ngày và chưa bao phủ hết cán bộ HGCS. Trong khi đó, phương pháp tập huấn một chiều, giảng viên chủ yếu là đọc lại các quy định của pháp luật tại hội trường cho hàng trăm người tham gia.
Đa số người dân được khảo sát đánh giá cao vai trò của công tác HGCS trong giải quyết tranh chấp, mâu thuẫn. HGCS có thể xem như một điểm trong của đời sống pháp luật.
Chủ tịch Hội Bảo trợ Tư pháp cho Người nghèo Việt Nam Tạ Thị Minh Lý
Nhấn mạnh sự tham gia đa dạng của các lực lượng xã hội có ý nghĩa và hiệu quả thiết thực trong việc nâng cao hiệu quả HGCS, Phó giám đốc Quốc gia, tổ chức Oxfam tại Việt Nam Phạm Quang Tú cho rằng, cần đẩy mạnh sự tham gia của nhiều tầng lớp nhân dân, đặc biệt nữ giới trong công tác HGCS. Công tác HGCS cần đặc biệt quan tâm, hỗ trợ các nhóm cộng đồng gặp nhiều khó khăn, nhóm người cao tuổi, phụ nữ và trẻ em được tham gia, đưa ra tiếng nói khi thực hiện HGCS.
Trong khi đó, TS Tạ Minh Lý cho rằng, để cụ thể hóa các khuyến khích sự tham gia rộng rãi này, Nhà nước cần sửa đổi các điều luật còn mang tính cơ cấu tổ hòa giải, điều chỉnh phù hợp vai trò của MTTQ, các đoàn thể chính trị - xã hội và tổ chức xã hội khác trong quá trình thành lập tổ hòa giải. Từ đó, đa dạng hóa hình thức tổ hòa giải bằng việc tạo cơ chế dân chủ cơ sở phù hợp để người dân, nhóm cộng đồng và các tổ chức cùng tham gia tổ hòa giải, trở thành chủ thể hòa giải.
